30
S
ənubər MUSTAFAYEVA
“Kitabxana resursları və informasiya axtarış sistemləri”
kafedrasının baş müəllimi
MÜASİR TƏSNİFAT SİSTEMLƏRİ VƏ ONLARIN TƏTBİQİ
Açar sözl
ər: Təsnifat sistemləri, Respublikada tətbiq edilən təsnifatlar,
M.Dyunin t
əsnifatı, Universal Onluq Təsnifat, Kitabxana Biblioqrafiya
T
əsnifatı.
Ключевые слова: Классификационные системы, Классификации
применяемые в республике, Классификация М.Дьи,Универсальная
десятичная
классификация,
Библиотечно-библиографическая
классификация.
Keywords:
Klassifikacionnıe system, Klassifikacii primeny are emıe and
respublike, Klassifikaciy are MDi, Universalnay posts are klassifikaciy are
ticnay are desy, Bibliotecno-biblioqraficeskay posts are klassifikaciy.
H
ər bir xalqın, dövlətin mədəni səviyyəsinin
göstəricisi olan
kitabxanalar
ən böyük informasiya mənbəyi olub, insanların bu qiymətli
x
əzinəsinin qorunmasini, nəsildən-nəsilə ötürülməsini həyata keçirirlər.
Xalqımızın əsrlər boyu yaratmış olduğu qədim və bənzərsiz mədəniyyətin
t
ərkib hissəsi kimi kitabxanalar dünya mədəniyyətini misilsiz incilərlə
z
ənginləşdirən mənəvi və intellektual sərvətimizin qorunub saxlanmasına və
yayılmasına xidmət edir. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyən
və Turizm
Nazirliyinin kitabxana şəbəkəsində müxtəlif formada 40 milyon nüsxəyə yaxın
informasiya daşıyıcıları və digər ənənəvi sənədlər qorunub saxlanılır. Son illər
ərzində ölkədə kitabxana işinin inkişafı sahəsində bir sıra mühüm sənədlər
q
əbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində
latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında”...”2005-2006-
cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin
siyahısının təsdiq edilməsi haqqında”...sərəncamları ilə təsdiq edilmiş siyahı
üzr
ə latın qrafikası ilə nəşr olunmuş kitablar ölkənin bütün kitabxanalarına
h
ədiyyə edilmişdir.
Q
ədim zamanlardan indiyə kimi kitabxanaların əsas funksiyaları
insanlara informasiya verm
ək, cəmiyyət üzvlərinin informasiyadan istifadə
etm
əsini təmin etməkdir. Azərbaycan Respublikasının kitabxana işi haqqında
qanununda deyilir: “Kitabxana f
əaliyyəti - oxucuların sərbəst surətdə
informasiya almaq huququnu t
əmin etmək, onların kitablara, dövri nəşrlərə və
kitabxana fondunu t
əşkil edən digər sənədlərə olan tələbatını ödəmək
m
əqsədilə həyata keçirilən fəaliyyət”dir.(9)
31
İnformatika elmi məlumatın quruluşunu və xassələrini, həmçinin elmi
informasiya f
əaliyyətinin qanunauyğunluqlarının nəzəryyəsini, tarixini,
metodikasının təşkilini öyrənən elm sahəsidir.(5,s.250) Sənəd latın sözü olub
“sübut”, “şahid” mənasını ifadə edir. Sənəd insanların istifadəsi üçün
müxtəlif
informasiya daşıyıcılarında geniş əksini tapmış sosial informasiyadır. (5,s.271)
Kitabxanalar q
ədər sənədlərin ictimai istifadəsini təşkil edən başqa bir
elmi-m
əlumat idarələri yoxdur. Kitabxanalarda informasiya xidmətinin
düzgün t
əşkilinin spesifik xüsusiyyətləri vardır. Ən mühüm ploblem
kitabxana fondlarının müxtəlif oxucu qruplarının tələbatına uyğun təşkil
etm
əkdən, onların istifadəsini operativ təmin etməkdən ibarətdir. Fondla
oxucu arasında qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən məlumat-axtarış sistemi bu
problemin mühüm t
ərkib hissəsidir. Kitabxanalara sənəd axını nə qədər
çoxalarsa, onların axtarılması da çox vaxt tələb edərək mürəkkəbləşir. Bu
ç
ətinliklərin aradan qaldırılması məqsədilə müxtəlif təsnifat sistemləri
yaranmışdır. Təsnifat sistemləri əsasında həm kitabxana fondları təşkil edilir,
h
əm oxucuların tematik sorğuları ödənilir, həm
sənədlər məzmununa görə
t
əsnifləşdirilir, həm də onların əsasında kataloqlar yaradılır.
T
əsnifləşdirmə elmdə və ictimai təcrübədə geniş tətbiq edilən fəaliyyət
sah
əsidir. Bu problem və hadisələrin ümumi əlamətlərinə və onların arasındakı
f
ərqə görə dərəcələrə (siniflərə) və qruplara bölünməsi deməkdir.
T
əsnifləşdirmə, nəinki sənədlərə,
həm də fiziki cisimlərə, müxtəlif bilik
sah
ələrinə aiddir. Ümumiyyətlə istənilən obyekti, predmeti axtarıb tapmaq
işini asanlaşdırmaq üçün onları müəyyən qayda ilə qruplaşdırmaq lazımdır. Bu
qruplaşdırma, sistemləşdirmə qaydaları təsnifat sistemlərində öz əksini tapir.
T
əsnifat sistemləri əsasən iki qrupa bölünür: 1) təbii və ya elmlər
t
əsnifatı; 2) süni və ya sənəd təsnifatı.
Elml
ər təsnifatı müxtəlif dövrlərdə elmlərin inkişafı xüsusiyyətləri ilə
əlaqədar öyrənilmişdir. Fəlsəfə tarixində elmin təsnifatı problemi ilə məşğul
olmayan görk
əmli filosof tapmaq çətindir. Qədim dövrdə elmin təsnifatı
probleml
ərilə Demokrit,
Platon və Aristotel, müxtəlif dövrlərdə Bekon,
Dekart, Hobbs v
ə Lokk, Leybnits və Yum, XIX əsrin əvvəllərində Kant və
Hegel m
əşğul olmuşlar (10, 74).
Rus aliml
ərindən M.R.Lomonosov, D.İ.Mendeleyev, K.A.Timiryəzev,
biokimyaçı Bax, fizik Vaviov və başqaları elmlərin təsnifləşdirilməsi
haqqında müəyyən fikirlər söyləmişlər.
Süni v
ə ya sənəd təsnifatları öz kökü etibarılə elmlər təsnifatına
əsaslanır və demək olar ki, bilavasitə ondan asılıdır. Asılılıq onunla müəyyən
edilir ki, t
əsnif edılən əsər bu və ya digər elm sahəsinə, insanların ictimai-
t
əcrübi fəaliyyətinin müəyyən cəhətlərinə aiddir. Bu asılılıq kitabın bilik, elm
il
ə, elmi ədəbiyyat arasındakı üzvü əlaqədən yaranır. Bu əlaqələri
nəzərə
almadan elmi c
əhətdən yetgin olan kitabxana təsnifatı yaratmaq mümkün