14
№1 Fevral 2014
da etmədiyi bir vaxtda Bakı proletariatı 1904-cü ildə “Mazut Konstitusiyası”na nail
oldu və kortəbii mübarizəni mütəşəkkil mübarizəyə çevirə bilən həmkarlar təşkilatları
yaratdı. Bununla da, 1903-cü il tətillərindəki məğlubiyyət cəmisi 1 il sonra böyük və
analoqu olmayan qələbə ilə – “Mazut Konstitusiyası” ilə nəticələndi. Bu barədə gələn
dəfə...
(Ardı var)
İstifadə olunan mənbələr:
1. İradə Bağırova. “XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda siyasi partiya və
təşkilatlar” (rus)
2. Maksim Qorki. “Leonid Krasin”
3. A.Yenukidze. “Bizim Qafqazdakı gizli mətbəələrimiz”.
4. A.Şerbakov. “1905-ci il”
5. S.Kiriçuk. “Mətbəə”.
6. “Exo Moskvı”. “Nina” – “iskraçılar”ın gizli mətbəəsi”
7. Manaf Süleymanov. “Eşitdiklərim. Oxuduqlarım. Gördüklərim”
8. Aleksandr Stopani. “Bakı neft sənayesi fəhlələrinin əməkhaqqı və iş günü”
9. Konkordiya Zaxarova-Sederbaum. “Reaksiya illəri”
10. BSE. “1903-cü il Bakı tətili”
11. Abrosimov. “Bakı ailəsinin şəxsi həyatı...”
15
Nicat Qarayev
Qlobal Kapitalizmin maliyyə böhranı
“Heç bir qanun aktı böhranın qarşısını ala
bilməz. Lakin, yanlış qanun onu tezləşdirə bilər” – K.
Marks, Kapital III cild, s. 490
2008-ci il sentyabrın 18-də ABŞ Mərkəzi
Bankının (Federal Reserve) sədri Ben Bernanke
senatorlarla görüşür və onlara məşhur “əgər biz bu addımı atmasaq, bazar ertəsi ABŞ
iqtisadiyyatı mövcud olmayacaq” sözlərini deyir. Bu addım hökümətin ən böyük
sərmaye banklarına 700 milyard ABŞ dolları məbləğində yardım etməsini nəzərdə
tuturdu. Bernanke həqiqəti söyləyirdi və ABŞ hökuməti iqtisadiyyata ümumi məbləği
bir trilyondan artıq olan maliyyə müdaxiləsi etdi və hakimiyyətdə hansı partiyanın
olmasından asılı olmayaraq bu addım mövcud iqtisadi sistemi bərba etmək üçün yeganə
qaçılmaz çıxış yolu idi. ABŞ iqtisadiyyatının yox olma təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasının
əsas səbəbi 2007-ci ilin sonunda simptomları üzə çıxan və iqtisadiyyatın bütün sahələrini
– istehsalat və maliyyəni əhatə edən geniş miqyaslı böhran idi. Miqyasına görə 2008-ci
il maliyyə böhranı 1929-cu ilin böhranından sonra ən ağırı hesab edilirdi.
***
Çoxları maliyyə böhranını 2001-ci ildə Mərkəzi Bankın faizləri endirməsi ilə
əlaqələndirsə də, müxtəlif iqtisadçılar bunu həm də dövlət və qanunverici orqanları
tərəfindən son 30 ildə getdikcə yumşaldılan kredit şərtləri, bankların bürokratların
anlamadığı mürəkkəb riyazi modellərdən və beynəlxalq maliyyə sistemindəki
boşluqlardan istifadə etməsi, kölgə bankçılığının geniş vüsət alması, maliyyə
İQTİSADİYYAT
16
№1 Fevral 2014
spekulyasiyasının (məsələn, istiqrazların gələcəkdə indiki qiymətlərlə dəyişdirilməsinin
risklərinin reallaşıb-reallaşmayacağı üzərindən mərcə gəlmək kimi fəaliyyətlərin)
idarəolunmaz həddə çatması, eyni zamanda baş verənləri insan təbiəti, hakimiyyətin
məsuliyyətsizliyi, bankçıların istifadə etdiyi nəzəriyyələrin yanlışlığı, bütün bunların
mədəniyyətlə, məsələn Amerikalıların ev sahibi olma həvəsi ilə bağlı olması, eyni
zamanda dövlət siyasətinin yanlış olması və s. kimi müxtəlif səbəblərlə bağlayırlar.
Lakin bu səbəblər sadə bir sualın cavabında birləşirlər: 2008-ci il Qlobal Maliyyə
Böhranı öncədən görünməyən və qarşısı alınmaz faktorların birləşməsi nəticəsində baş
vermişdi, yoxsa cari iqtisadi sistemin struktural xarakterindənmi doğurdu? Əgər biz
bu sualın ikinci hissəsi ilə razılaşsaq və cari iqtisadi sistemi kapitalist sosial-iqtisadi
formasiyası kimi qəbul etsək, o zaman marksist iqtisadçıların təklif etdiyi cavaba
nəzər salmalıyıq. Bunun üçün isə, böhranın səbəblərinə keçmədən əvvəl ümumi nəzəri
müzakirəyə ehtiyac var.
Marksın böhran nəzəriyyəsi
Böhran təhlükəsinin olduğu və mövcud iqtisadi vəziyyətin idarəolunmaz
vəziyyətə gəlib çıxması barədə hələ 2000-ci illərin əvvəllərində bir çoxları məlumat
vermişdilər. Təbii ki, böhranın vaxtını, ölçüsünü və konkret səbəblərini heç kəs dəqiq
© Sergey Yolkin
17
proqnozlaşdıra bilməzdi. Amma Marksist fikir adamları hadisələrin hansı istiqamətdə
inkişaf etdiyini və bu inkişafın necə və hansı fəsadlara gətirib çıxaracağını aydın
görürdülər. Məsələn, David Harvey hələ 1982-ci ildə “Kapitalın hüdudları” kitabında
“maliyyə sistemi və onun pul bazası arasında ziddiyyətləri” haqqında yazır və iddia
edirdi ki, pul dövriyyə vasitəsi kimi fəaliyyət göstərərkən rəqabət nəticəsində sənayedə
yaradılmış əlavə dəyərlə olan bağlılıqdan qopur və yalnız bazarda (istehsalatda deyil!)
dövriyyə nəticəsində “puldan pul qazanmaq” fenomenini əmələ gətirir. Harvey bu
izahı Marksın Kapitalının 3-cü cildi, Rudolf Hilferdinqin “Maliyyə Kapitalı: Kapitalist
inkişafının son fazası haqqında araşdırma” və Leninin “İmperializm Kapitalizmin ən
yüksək səviyyəsi kimi” əsərlərinə əsaslanaraq təklif edirdi.
İlkin mərhələdə, bazarda rəqabətin aşağı olduğu şəraitdə əmək bazarında işçi
qüvvəsi çox olduğundan sahibkarlar nisbətən az xərc çəkməklə istehsal alətlərinə
sahiblənib istehsalata işçi qüvvəsi cəlb edirlər. Bir müddət sonra rəqabət nəticəsində
əmək bazarında müvafiq işçi qüvvəsi azalmağa başlayır və istehsalatı davam etdirmək
üçün sahibkar daha artıq maaş təklif etməyə məcbur olur. Eyni zamanda, bazarda rəqabət
nəticəsində istehsal üçün tələb olunan aralıq əmtəələrin qiyməti artmağa başlayır və bu
© LATUFF, 2009.
Dostları ilə paylaş: |