3
siyasi ve hukuk literatüründe değişik anlamlarda kullanılmaktadır.
Siyasi rejim
kavramını belli bir teorik çerçeveye oturtmadan çalışmamızın sağlıklı bir şekilde
yürütülmesi olanaksızdır.
Totaliter sistemin dağılmasından sonra yeni siyasi sisteme geçiş genel olarak
“demokratikleşme” veya “demokrasiye geçiş” süreci olarak adlandırılır. Genel
anlamda demokratikleşme süreci demokratik düzenin inşa edilmesine yönelmiş
siyasi ve sosyal değişikliklerdir.
2
Burada “demokrasiye geçiş” nispi anlamda
kullanılır. Çünkü söz konusu demokratik geçişlerin oydaşmacı bir demokrasiyle
sonuçlandığını söylemek de imkansızdır: Zira bu süreçte demokrasiye geçiş çoğu
zaman engellenmiş veya yalancı demokrasi söylemleri altında şekillenen
otoriter
rejimlere kaymıştır.
3
2. Genel Kamu Hukuku dalının Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi dalları ile
sınırlarına değinerek, siyasi rejim değişmeleri (transformation, transition) disiplinin
oluşturulması sorunu tartışılacak.
Günümüzde Siyaset Biliminde ve Genel Kamu Hukukunda siyasi rejim
değişmeleriyle karakterize olunan geçiş süreci genelde
tranzisyon veya
transformasyon terimleri ile ifade edilir. Geçiş sürecini araştıran disiplin veya bilim
dalı ise Transitoloji adlandırılır. Transitoloji disiplinin araştırma konusu siyasi
rejimlerin değişmesine neden olan siyasi süreç ve bu süreci
etkileyen siyasi faktörler,
kurumlar, hukuksal mekanizmalar ve onlar arasındaki ilişkileri düzenleyen
normlardır.
3. Küresel demokratikleşme dalgaları kapsamında post sosyalist ülkelerde
siyasi rejim değişmelerinin tarihsel aşamaları ele alınacak, günümüzdeki
demokratikleşme sürecin yeni bir dalga olup olmaması konusu tartışılacak.
1990’lı yılların başlarından itibaren sosyal bilgiler literatürüne yeni kavram
olan demokratikleşme dalgası girdi. Demokratikleşmeye ilişkin dalgalar kuramı
Samuel Huntington tarafından “Üçüncü Dalga:Yirminci Yüzyıl Sonlarında
2
Bkz: Эрмэ, Г.,
Культура и демократия, Прогресс, ЮНЕСКО Москва, 1994. Orj: Hermet, G.,
Culture et démocratie, Paris,
Albin Michel, 1993.
3
Мельвиль, А.Ю., «Опыт теоретико-методологического синтеза структурного и процедурного
подходов к демократическим транзитам»,
Полис, (Политические исследования), № 2,1998.
4
Demokratlaşma”
4
(The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century)
eserinde işlenip hazırlanmıştır. Hantigton’a göre “Bir demokratikleşme dalgası, belli
bir zaman içinde demokratik olmayan rejimlerden demokratik rejimlere doğru
gerçekleşen ve aynı zaman dönemi içinde aksi yöndeki geçişlerden çok daha fazla
sayıda olan bir grup geçişidir.”
5
Demokratikleşme dalgası aynı zamanda siyasi
sistemin liberalleşmesi ve kısmen demokratikleşmesini öngörmektedir. Hantigton’a
göre demokratikleşme dalgası üç aşamadan ibarettir. Bunlardan birinci, uzun
demokratlaşma dalgası 1818–1926 (birinci ters dalga 1922–1942), ikinci kısa
demokratlaşma dalgası 1943–1962 (ikinci ters dalga 1958–1975) yıllarını kapsarken,
üçüncü demokratlaşma dalgası ise 1974 yılından bugüne kadar devam etmektedir.
6
Bir kadar farklı şekilde Ph. Schmitter dört demokratikleşme dalgasının
olduğu tezini ileri sürmektedir.
7
Huntingon’un kuramına göre üçüncü dalga İkinci
Dünya Savaşından sonra başlamıştır. Ph. Schmitter’e göre ise Portekiz’deki 1974
askeri darbesinden sonra dördüncü demokratikleşme dalgası başlamıştır. Post
sosyalist siyasi rejim değişmelerinin bu dalgalar kapsamında ele alınması veya özgün
bir dalga olup olmadığı tartışılabilen bir konudur.
4. Siyasi rejim değişmelerinin kuramsal çerçevesi kapsamında post sosyalist
ülkelerdeki siyasi rejimlerin oluşumu, gelişimi ve ileri dönük tahminlerle ilgili
araştırma yapılacak.
Belli bir ülkede demokratikleşme sürecinin incelenmesi zamanı
demokratikleşme aşamalarının birbirinden ayrılması önemlidir. Değişik ülkelerde
demokratikleşme süreci ulusal çapta gelişen tarihi olaylara bağlıdır. Bu olaylardan
her birisi gerek otokratik düzenin dağılmasında veya uzun zaman sürecinde
olgunlaşmasında, gerekse de demokratik kurumların oluşumunda kırılma noktasıdır.
8
Demokratikleşmeyi tarihsel gelişim süreci içinde ele alırken bu süreci hazırlayan
tarihi koşullar, ön şartlar ve tarihsel geleneklerin (siyasi kültür tarihi) de
dikkate
4
Huntington, S. P.,
Üçüncü Dalga:Yirminci Yüzyıl Sonlarında Demokratleşme (Çeviren: Ergun
Özbudun), Yetkin yayınları, Ankara 1996. Huntington S.,
The Third Wave: Democratization in
the Late Twentieth Century, Norman and London, 1991.
5
Huntington, S. P., 1996, s. 11.
6
Bkz: Huntington, S. P., 1996, s. 11-22.
7
Schmitter Ph.,‘Waves of Democratization’,
The Encyclopedia of Democracy,Vol.2, (ed. S. M.
Lipset), Routledge, London 1995.
8
Мадатов, А.С.,, 2001, с. 45-56, с. 52. http://www.humanities.edu.ru/db/msg/45665
5
alınması gerekir. Buna göre de post sosyalist ülkelerde
siyasi rejimlerin değişim
sürecinin karakterini anlamak için bu sürecin tarihsel gelişim süreci bağlamında
incelenmesi çok önemlidir.
Tarihteki demokratikleşme süreçleri incelenirken otokrasiden demokrasiye
geçişin değişik yöntemleri olduğunu görebiliriz. Stepan’a göre, demokratikleşmede
dış faktörlerinin (örneğin, savaş, fetih) ağırlıklı olduğu yolun yanı sıra, iç faktörlerin
ağırlıklı olduğu yollar da vardır. Bunlar şu şekilde sıralanmaktadır: 1)
Demokratikleşmenin otoriter rejim içinden başladığı durumlar 2) Otoriter rejimin
toplumun girişimiyle sona erdirilmesi 3) Partiler arası sözleşmeler 4) Demokratik
reformcu partilerin öncüllüğündeki ayaklanmalar 5) Marksistlerin öncüllüğündeki
devrimci savaşlar.
9
Başka bir sınıflandırmada bu yollar 1) Devrim yolu (Örn: İngiltere
Burjuva
Devrimi, Büyük Fransız Devrimi, ABD’nin bağımsızlığı, 1917 Rus Şubat Devrimi
ve 1974 Portekiz Devrimi vs.) 2) Evrim yolu (Bazı Avrupa ülkelerinde 17.
yüzyıldan 20. yüzyıla kadar devam eden demokratikleşme süreci) 3) Dış koşulların
etkisi altında demokratikleşme süreci (Örn: İkinci Dünya Savaşından sonra Almanya,
İtalya ve Japonya) 4) Tepeden demokratikleşme (Örn: 1970’li yılların sonu ve 80’li
yılların başında Brezilya) 5) Karma modeller olarak belirtilmektedir.
10
Eski SSCB ve
Doğu Avrupa ülkelerinin ekseriyetinde karma modeller uygulanmaktadır. Yani
yukarıda gösterilen nedenlerden her hangi birinin pür şekilde kullanıldığı
söylenemez.
E. Özbudun bu yolları daha basitleştirilmiş şekilde üçe ayırmaktadır: 1)
Reforma yoluyla demokratikleşme 2) Kopma yoluyla demokratikleşme 3) Sözleşme
yoluyla demokratikleşme.
11
5. Post sosyalist ülkelerde rejim değişmeleri açısından karşılaşılan sorunlar,
iç ve dış faktörlerin etkisi ele alınacak.
9
Stepan, A., “Paths Toward Redemocratization:Theoretical and Comparative Considerations”,
Transitions from Authoritarian Rule:Comparative Perspectives, (ed: Guillermo O’Donnel,
Philippe C. Schmitter and Lawrence Whitehead), The
Johns Hopkins University Press, Baltimore
and London, 1986, s. 72-84.
10
Мадатов, А.С., 2001, с. 45-46. http://www.humanities.edu.ru/db/msg/45665
11
Bkz: Özbudun, E.,
Demokrasiye Geçiş Sürecinde Anayasa Yapımı, Ankara 1993, s. 19-40.