46
sığorta obyekti ,daha çox sığorta riski demək olduğundan sığorta haqlarının artımı
,həm də sığorta ödənişlərinin də artacağını proqnozlaşdırmağa əsas verir. Belə bir
şə
raitdə təbii olaraq ,daha çox sığorta hadisələrinin baş verməsi ,sığorta ödənişlərinin
artımı qaçılmazdır.
Sığorta ödənişlərinin tərkibində könüllü sığorta növləri üzrə ödənişlər icbari
növlərlə müqayisədə üstünlük təşkil edir. Belə ki, 2000-ci ildə sığorta ödənişlərinin
tərkibində könüllü və icbari sığorta növləri üzrə sığorta ödənişləri müvafiq olaraq
73,4% və 26,6% , 2005-ci ildə 89,3 % və 10,7 %, 2006-cı ildə 94,3% və 5,7 % ,
2007-ci ildə 79,5 % və 20,5 % , 2012-ci ildə 64,8 % və 35,2 %, 2014-cü ildə 63,4 %
və 36,6 % olmuşdur.Cədvəldən göründüyü kimi , könüllü və icbari sığorta növləri
üzrə sığorta ödənişlərinin dinamikası müxtəlifidr.Sığorta ödənişləri sırf hadisələrin
baş verməsi ehtimalı ilə bağlı olduöundan bu göstərici üzrə heç də həmişə artım
dinamikası müşahidə olunmaya da bilər.Yəni sığorta haqlarının ilbəil artımı
müşahidə olunursa ,sığorta şirkətləri ,sığorta bazarının peşəkar iştirakçıları bir
tərəfdən hər il daha çox müqavilə bağlamağa ,daha çox sığorta haqqı yığmağa
çalışırlarsa , digər tərəfdən zərərlə nəticələnə biləcək hadisələrin qarşısını almaq üçün
tədbirlər gördüklərindən sığorta ödənişlərinin hıcmi artmaya da bilər.Bu tədbirlər
sırasında sığortaçılar sığorta haqları hesabına qarşısı alınma fondları yaratmaqla ,bu
fonda cəmləşən vəsaitlər hesabına təhlükəsizlik,o cümlədən yanğına qarşı qurğuların
quraşdırılması tədbirlərini ,zərərlərin minimallaşdırılması istiqamətində işlərin
görülməsi və s. həyata keçirirlər.
2. Sığorta ehtiyatlarının yaradılması ilə əlaqəqar xərclər:
- həyat sığortası üzrə ehtiyatların yaradılması ;
- riskli sığorta növlərində yaradılan ehtiyatlar .
3. Qabaqcadan xəbərdaredici xərclərin maliyyələşdirilməsi ilə əlaqədar xərclər:
- aqrotexniki tədbirlər üzrə xərclər;
- zotexniki tədbirlər üzrə xərclər;
- sair xərclər.
47
4. Sığorta işinin saxlanması ilə əlaqədar xərclər. Bu xərclər ümumi xərclərin 10-15
%-ni təşkil edir.Bu xərclərə daxildir:
- akvizasiya xərcləri. Akvizasiya xərcləri dedikdə yeni sığorta müqavilələrinin
bağlanması ilə əlaqədar xərclər başa düşülür.Adətən yeni sığorta növləri tətbiq
edildikdə akvizasiya xərcləri daha yüksək səviyyədə olur.
- inkasso xərcləri. nkasso xərcləri adətən dığortalılara göstərilən xidmət xərcləri
olub,sığorta agentlərinə verilən komission mükafatlar şəklində çıxış edir.Beləliklə,
inkasso xərcləri əsasən əmək ödənişi xərclərindən ibarətdir.
- ləğvetmə xərcləri.Ləğvetmə xərcləri dedikdə sığorta hadisəsinin aradan
qaldırılması ilə əlaqədar olan xərclərin məcmuu başa düşülür.Bu xərclərə ekspertlərin
sığorta hadisəsi baş verdiyi getməsi ilə əlaqədar olan nəqliyyat xərcləri, həmin hadisə
ilə əlaqədar hüquq-məhkəmə xərcləri,poçt –teleqraf xərcləri ,ekspertlərə verilən
ezamiyyət xərcləri və s. aiddir.
- bilavasitə idarəetmə xərcləri.Bu xərclər isə inzibati idarə heyətinin əmək haqqı
və inzibati - təsərrüfat xərclərinə bölünür.
Sığortaçının xərcləri tam şəkildə sığorta xidmətinin qiymətini təşkil edir.Sığorta
məhsulunun maya dəyəri dedikdə həmin məhsulun hazırlanmasına çəkilən bütün
xərclərin məcmuu başa düşülür.Bu baxımdan maya dəyəri geniş və dar mənada izah
edilir.
Geniş mənada maya dəyəri dedikdə sığortaçının məcmu xərcləri,yəni sığorta
ödəniçlərinin verilməsinə çəkilən xərclər,sığorta ehtiyatlarının yaradılmasına şəkilən
xərclər,xəbərdaredici tədbirlərə çəkilən xərclər və idarəetmə xərclərinin məcmusu
başa düşülür.
Maya dəyəri dar mənada dedikdə isə ancaq sığorta işinin aparılmasına çəkilən
xərclər başa düşülür.Sığorta təşkilatlarının maya dəyərinin təhlili bu baxımdan
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sığorta təşkilatlarında maya dəyəri dedikdə 1 manatlıq
sığorta tədiyyəsinə düşən idarəetmə xərcləri başa düşülür. Maya dəyəri göstəricis
aşağıdakı düsturla hesablanır:
M= X/G
48
Burada, M-maya dəyəri, X –illik idarəetmə xərcləri, G- 1 il ərzində konkret sığorta
növü üzrə daxilolmaları əks etdirir.
2.2. Sığorta təşkilatlarının maliyyə fəaliyyətinin
nə
ticə
lə
rinin tə
hlili
Maliyyə nəticəsi bir qayda olaraq müəssisənin maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətinin yekununu ifadə edir. Sığortada maliyyə nəticəsi ənənəvi olaraq
müəyyən dövr ərzində gəlir və xərclərin müqayisə olunmasına əsasən təyin
edilir.Yəni maliyyə nəticəsi sığorta xidmətlərinin realizəsindən əldə olunan
gəlir ilə bu dövr ərzində həyata keçirilən xərclər arasında olan fərq şəklində
təyin edilir.Bu üsul sığortaçıların gəlirinə vergi qoyulması üçün nəzərdə tutulan
maliyyə nəticələrinin hesablanmasına tətbiq olunur.
Sığorta təşkilatlarının fəaliyyətinin maliyyə nəticələri mütləq və nisbi
göstəricilərinin geniş dairəsinin təhlili və onların dərindən öyrənilməsi
vasitəsilə tədqiq oluna bilər.
Faktiki nəticələrin planlaşdırılmış nəticələr ilə müqayisə olunması maliyyə-
büdcə planının tərtib olunması vasitəsilə təyin edilir.Büdcə göstəricilərinin icra
olunması sığorta təşkilatlarının daxili auditorlarının tədqiqat obyektidir.
Mütləq göstəricilərə təqdim olunmuş xidmətlərin həcmi üzrə göstəriciləri aid
etmək olar.Məsələn:
1. mzalanmış müqavilələrin sayı.Sığorta çantası və sığorta dairəsinin əhatə
olunması səviyyəsinin,sığorta xidmətlərinə olan tələbatın ,sığorta təşkilatının
sığorta bazarındakı yerinin xarakteristikası üçün tətbiq olunur,məlumatlar
dinamika üzrə tədqiq olunur.
2.Sığorta təminatının ödənilməsi. cra olunmuş məsuliyyətin və sığorta
təşkilatının ödəniş qabiliyyətinin həqiqi səviyyəsini xarakterizə edir.o hesabat
ilinin faktiki zərərlilik səviyyəsindən asılıdır.Bu zaman faktiki ödənişlərin
planlı ödənişlərdən kənara çıxması və kənara çıxmanın səbəbləri tədqiq olunur.