|
Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud XEkologiya etraf muhit ve insanEkologiya elminin t
ə
bli
ğ
i
,
ə
traf mühitin mühafiz
ə
si sah
ə
sind
ə
B.
Ə
.Budaqovun apard
ı
ğ
ı
elmi t
ə
dqiqatlar
ı
n
n
ə
tic
ə
l
ə
ri onun «T
ə
bi
ə
ti qoruyaq» (1977), «Dözümlü, dözümsüz t
ə
bi
ə
t» (1990) v
ə
bir çox
ə
s
ə
rl
ə
rind
ə
öz
ə
ksini
tapm
ı
ş
d
ı
r. Bu
ə
s
ə
rl
ə
rd
ə
respublikam
ı
zda atmosfer havas
ı
n
ı
n, suyun, bitki örtüyünün, o cüml
ə
d
ə
n me
şə
l
ə
rin,
torpa
ğ
ı
n, nadir land
ş
aft obyektl
ə
rinin, t
ə
bi
ə
t abid
ə
l
ə
rinin mühafiz
ə
sind
ə
n, t
ə
bi
ə
tin ayr
ı
-ayr
ı
f
ə
lak
ə
tli
prosesl
ə
rind
ə
n (sell
ə
r, da
ş
q
ı
nlar, sürü
ş
m
ə
l
ə
r, eroziya) v
ə
onlara qar
ş
ı
mübariz
ə
t
ə
dbirl
ə
rind
ə
n, s
ə
hrala
ş
madan,
ayr
ı
-ayr
ı
bölg
ə
l
ə
rin ekoloji probleml
ə
rind
ə
n, t
ə
bi
ə
t
ə
antropogen t
ə
sird
ə
n, ba
ş
qa ölk
ə
l
ə
rd
ə
ə
traf mühitin
mühafiz
ə
si t
ə
crüb
ə
sind
ə
n b
ə
hs edilir.
Torpaq
ş
ünasl
ı
q v
ə
meliorasiya sah
ə
si
Ekologiyan
ı
n
ə
sas qanad
ı
olan torpaq
ş
ünasl
ı
q elminin Az
ə
rbaycanda
ə
sas
ı
n
ı
qoyan H.M.Z
ə
rdabi olmu
ş
dur
des
ə
k yan
ı
lmar
ı
q. H
ə
l
ə
o, V.V.Dokuçayevd
ə
n 8 il
ə
vv
ə
l 1875-1876-c
ı
ill
ə
rd
ə
torpa
ğ
ı
n
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
sini izah
etmi
ş
v
ə
bu prosesd
ə
dörd amilin – ana süxurun, bitki v
ə
canl
ı
orqanizml
ə
rin, iqlimin v
ə
insan
ı
n t
ə
s
ə
rrüfat
f
ə
aliyy
ə
tinin rolunu göst
ə
rmi
ş
dir. H.M.Z
ə
rdabi h
ə
min rolu V.V.Dokuçayev q
ə
d
ə
r
ə
trafl
ı
göst
ə
rm
ə
s
ə
d
ə
ilkin
qiym
ə
tli fikirl
ə
r söyl
ə
mi
ş
dir. O, 1873-1877-ci ill
ə
rd
ə
r
ə
hb
ə
rlik etdiyi «
Ə
kinçi» q
ə
zetind
ə
v
ə
1899-1903-cü
ill
ə
rd
ə
yazd
ı
ğ
ı
«Torpaq, su v
ə
hava»
ə
s
ə
rind
ə
torpaq
ş
ünasl
ı
q, Az
ə
rbaycan torpaqlar
ı
, onlar
ı
n münbitliyinin
art
ı
r
ı
lmas
ı
v
ə
su t
ə
minat
ı
haqq
ı
nda qiym
ə
tli fikirl
ə
r ir
ə
li sürmü
ş
dür. O, ensiklopedik alim olub biologiya, aqro-
kimya, baytarl
ı
q, anatomiya, meyv
ə
çilik, co
ğ
rafiya, astronomiya, iqtisadiyyat, tibb v
ə
ba
ş
qa sah
ə
l
ə
rd
ə
n
ə
inki
respublikam
ı
zda, h
ə
tta dünya miqyas
ı
nda tan
ı
nm
ı
ş
d
ı
r.
Az
ə
rbaycanda torpaqlar
ı
n sonrak
ı
elmi ara
ş
d
ı
rmalar
ı
haqq
ı
nda 1869-1870-ci ill
ə
rd
ə
İ
.Y.Kovalevskinin,
1890-c
ı
ild
ə
P.S.Kossoviçin, 1898-ci ild
ə
Dokuçayevin, 1911-1914-cü ill
ə
rd
ə
Kamenskinin mü
ə
yy
ə
n fikirl
ə
ri
olmu
ş
dur.
V.V.Dokuçayev C
ə
nubi Qafqazda olark
ə
n Az
ə
rbaycan
ı
n bir s
ı
ra yerl
ə
rind
ə
n keçmi
ş
v
ə
Qafqaz
ı
n, o
cüml
ə
d
ə
n Az
ə
rbaycan
ı
n torpaqlar
ı
haqq
ı
nda b
ə
zi ümumi m
ə
lumat vermi
ş
,
ş
aquli torpaq qur
ş
aqlar
ı
n
ı
n olmas
ı
n
ı
göst
ə
rmi
ş
dir. 1911-1914-cü ill
ə
rd
ə
S.A.Zaxarov, V.A.Romanov v
ə
V.A.Kamenski Mil v
ə
Ş
irvan düzl
ə
rind
ə
relyef,
ş
orla
ş
ma v
ə
hidrogeoloji
şə
raitl
ə
ba
ğ
l
ı
torpaqlar
ı
n müxt
ə
lifliyini mü
ə
yy
ə
nl
əş
dirmi
ş
l
ə
r. Torpaqlar
ı
n
ş
orla
ş
mas
ı
n
ı
öyr
ə
nm
ə
k v
ə
onlar
ı
n meliorasiyas
ı
m
ə
qs
ə
dil
ə
1915-ci ild
ə
Mu
ğ
anda C
ə
f
ə
rxan t
ə
crüb
ə
stansiyas
ı
t
əş
kil olunmu
ş
dur.
1920-ci ild
ə
n sonra Az
ə
rbaycanda geni
ş
torpaq t
ə
dqiqatlar
ı
na ba
ş
lanm
ı
ş
d
ı
r. Bu dövrd
ə
S.A.Zaxarovun
r
ə
hb
ə
rliyi il
ə
V.V.Akimtsev, S.
İ
.Tyuremnov, Z.
İ
.
İ
m
ş
enetski, N.A.Dimo, L.N.Nojin v
ə
ba
ş
qalar
ı
t
ə
r
ə
find
ə
n
20
apar
ı
lm
ı
ş
torpaq t
ə
dqiqatlar
ı
n
ı
n n
ə
tic
ə
l
ə
ri
ə
sas
ı
nda respublika
ə
razisi torpaq t
əş
kili c
ə
h
ə
td
ə
n rayonla
ş
d
ı
r
ı
lm
ı
ş
,
torpaq x
ə
rit
ə
l
ə
ri t
ə
rtib edilmi
ş
v
ə
ayr
ı
-ayr
ı
ə
razil
ə
rin torpaqlar
ı
haqq
ı
nda oçerkl
ə
r t
ə
rtib edilmi
ş
dir.
1930-1931-ci ill
ə
rd
ə
n ba
ş
layaraq Az
ə
rbaycan Elmi-T
ə
dqiqat pamb
ı
qç
ı
l
ı
q
İ
nstitutunun (V.V.Akimtsev,
M.T.
Ə
sg
ə
rb
ə
yli, N.E.Bekareviç, M.Y.A
ğ
amirov, L.N.Qorodetski v
ə
b.) Az
ə
rbaycan Kimyala
ş
d
ı
rma
Stansiyas
ı
n
ı
n (K.
Ə
.
Ə
l
ə
kb
ə
rov, M.E.Salayev, A.N.
İ
zyumov, L.
İ
.Aleksandrovski,
Ə
.Q.Zeynalov, M.A.
Şə
fiyev,
K.H.Teymurov v
ə
b.) v
ə
SSR
İ
EA Az
ə
rbaycan filial
ı
n
ı
n torpaq
ş
ünasl
ı
q bölm
ə
sinin (V.P. Smirnov – Loginov,
B.A.Klopotovski, B.
İ
.Filosofov, A.S. Preobrajenski, V.R.Volobuyev, H.
Ə
.
Ə
liyev, B.M.A
ğ
ayev, E.F.
Şə
rifov,
R.V.Kovalyev v
ə
b.)
ə
m
ə
kda
ş
lar
ı
respublikan
ı
n düz
ə
n v
ə
da
ğ
l
ı
q rayonlar
ı
nda böyük
ə
razil
ə
rd
ə
torpaqlar
ı
n
m
ə
n
şə
yini, co
ğ
rafi yay
ı
lmas
ı
n
ı
, münbitliyini,
ş
orla
ş
ma s
ə
b
ə
bl
ə
rini öyr
ə
nmi
ş
v
ə
onlar
ı
keyfiyy
ə
tc
ə
yax
ş
ı
la
ş
d
ı
raraq k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
nda s
ə
m
ə
r
ə
li istifad
ə
olunmas
ı
il
ə
ə
laq
ə
dar t
ə
dqiqat i
ş
l
ə
ri aparm
ı
ş
lar (H.Aslanov,
2004).
1945-ci ild
ə
n sonrak
ı
ill
ə
rd
ə
Az
ə
rbaycan EA Torpaq
ş
ünasl
ı
q v
ə
Aqrokimya
İ
nstitutunda respublikan
ı
n
bütün rayonlar
ı
nda torpaqlar
ı
n co
ğ
rafi yay
ı
lmas
ı
, m
ə
n
şə
yi,
ş
oran v
ə
ş
orak
ə
t torpaqlar
ı
n
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
si,
meliorasiyas
ı
, torpaq kimyas
ı
v
ə
mikrobiologiyas
ı
, torpa
ğ
ı
n fiziki xass
ə
l
ə
ri v
ə
dig
ə
r m
ə
sl
ə
l
ə
rl
ə
ə
laq
ə
dar geni
ş
t
ə
dqiqatlar apar
ı
lm
ı
ş
d
ı
r. 1953-cü ild
ə
ilk d
ə
f
ə
«Az
ə
rbaycan SSR torpaqlar
ı
» haqq
ı
nda monoqrafik
ə
s
ə
r v
ə
1958-
ci ild
ə
respublikan
ı
n torpaq x
ə
rit
ə
si n
əş
r edilmi
ş
dir.
Sonrak
ı
ill
ə
rd
ə
respublika torpaqlar
ı
n
ı
n münbitliyinin art
ı
r
ı
lmas
ı
, yeni gübr
ə
növl
ə
rinin t
ə
tbiqi, torpaqlar
ı
n
x
ə
rit
ə
l
əş
dirilm
ə
si, onlar
ı
n ekoloji v
ə
energetika bax
ı
m
ı
ndan öyr
ə
nilm
ə
si v
ə
bonitetl
əş
dirilm
ə
si i
ş
ind
ə
H.
Ə
.
Ə
liyev, M.E.Salayev, V.R.Volobuyev, C.M.Hüseynov, K.
Ə
.
Ə
l
ə
kb
ə
rov, R.Q.Hüseynov,
İ
.S.
İ
sk
ə
nd
ə
rov,
Q.
Ş
.M
ə
mm
ə
dov, M.
İ
.C
ə
f
ə
rov, R.M. M
ə
mm
ə
dov, MPBabayev, Z.R.Mövsümov, P.B.Zamanov,
Ş
.G. H
ə
s
ə
nov,
B.Q.
Şə
kuri, A.P.G
ə
rayzad
ə
, F.H.Axundov,
Ə
.R.
Ə
hm
ə
dov, T.
Ə
.
Ə
liyev, N.M.
İ
smay
ı
lov, Q.Z.
Ə
zizov, V.H. H
ə
-
s
ə
nov, Q.
Ş
.Yaqubov v
ə
ba
ş
qalar
ı
n
ı
n xidm
ə
tl
ə
ri olmu
ş
dur.
1944-cü ild
ə
Az
ə
rbaycan ET Hidrotexnika v
ə
Meliorasiya
İ
nstitutu yarad
ı
ld
ı
ğ
ı
günd
ə
n A.A.Poladzad
ə
,
Ə
.Q.Behbudov, V.R.Volobuyev, E.
İ
.Zdobnovun r
ə
hb
ə
rliyi il
ə
respublikada
ş
oran torpaqlar
ı
n meliorasiyas
ı
, hi-
drotexniki qur
ğ
ular
ı
n tikilm
ə
si v
ə
dig
ə
r probleml
ə
rl
ə
ə
laq
ə
dar geni
ş
t
ə
dqiqat i
ş
l
ə
rin
ə
ba
ş
lanm
ı
ş
d
ı
r.
Hidromeliorasiyan
ı
n inki
ş
af
ı
nda Y.
Ə
.
İ
badzad
ə
, B.
İ
. Filosofov, M.V.Baranovski, M.Y.Vahabov,
S.X.Hüseynzad
ə
, Q.
Ş
.Pe
ş
ikov, F.S.Salahov, H.M.Hüseynov, A.Q.Axundov, K.H.Teymurov, Q.
İ
.
Ş
panin, S.M.
Ə
mircanov, H.M.C
ə
f
ə
rov, A.
Ə
.Mustafayev, X.F. C
ə
f
ə
rov, M.K.R
ə
himov,
Ə
.K.
Ə
limov, T.A.
Ə
bdülr
ə
himov,
N.P. B
əş
irov, Q.H.Rüst
ə
mov, E.M.Eyvazov, P.S.
Ə
li
ş
zad
ə
, O.A. Zeynalova, N.H.Nadirov, M.M.Seyidov,
A.X.Babayev v
ə
ba
ş
qalar
ı
n
ı
n rolu böyük olmu
ş
dur.
Torpaq
ş
ünas
ı
l
ı
q v
ə
meliorasiya elminin inki
ş
af
ı
nda respublikam
ı
z
ı
n dig
ə
r t
əş
kilatlar
ı
nda çal
ı
ş
an
aliml
ə
rind
ə
n B.H.
Ə
liyev, N.A.A
ğ
ayev, H.Q.Aslanov, N.K.Mikay
ı
lovun xidm
ə
tl
ə
ri az olmam
ı
ş
d
ı
r.
M
ə
lum ol
ğ
udu kimi aqroekologiya t
ə
tbiqi ekologiyan
ı
n mühüm sah
ə
sidir. Aqroekologiyan
ı
n ümumi m
ə
qs
ə
di
m
ə
d
ə
ni bitkil
ə
rin v
ə
t
ə
bii bitki örtüyünün m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
n
ı
v
ə
keyfiyy
ə
tini yüks
ə
ltm
ə
kdir. Bu bax
ı
mdan, torpa
ğ
ı
n
bonitirovkas
ı
n
ı
n öyr
ə
nilm
ə
si aqroekoloji t
ə
dqiqatlar
ı
n
ı
n
ə
sas
ı
hesab olunur. Bel
ə
ki, torpa
ğ
ı
n bonitirovkas
ı
ə
n
mühüm aqronomik xass
ə
l
ə
rin
ə
gör
ə
torpaqlar
ı
n müqayis
ə
li qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
sidir. Torpa
ğ
ı
n bonitirovkas
ı
onun
münbitliyini, y
ə
ni keyfiyy
ə
tini ballarla ifad
ə
ed
ə
n k
ə
miyy
ə
t göst
ə
ricisidir. Torpaqdak
ı
prosesl
ə
r v
ə
keyfiyy
ə
t
d
ə
yi
ş
ilm
ə
si yaln
ı
z onun xass
ə
l
ə
rini d
ə
qiq öyr
ə
nm
ə
kl
ə
mü
ə
yy
ə
n edilir. Torpa
ğ
ı
n bonitirovkas
ı
torpaqlar
ı
n iqtisa-
di v
ə
ekoloji qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
si, torpaq kadastr
ı
n
ı
n t
ə
rtibi, meliorasiya v
ə
s. üçün z
ə
ruridir.
Torpaqlar
ı
n müqayis
ə
li uçotu v
ə
onlar
ı
n keyfiyy
ə
tc
ə
qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
si bütün dünyada oldu
ğ
u kimi
Az
ə
rbaycanda da böyük maraq do
ğ
urmu
ş
dur: Bu t
ə
dqiqatlarda V.R.Volobuyev (1963), Y.
İ
.Kostyuçenko (1962,
1966), M.P.Babayev (1967, 1970, 1974), R.Q.M
ə
mm
ə
dov (1969), R.
Ə
.
Ə
liyeva (1969, 1971), Q.F.
Ə
liyev
(1973),
Ş
.G.H
ə
s
ə
nov (1972, 1973, 1974, 1978), M.E.Salayev, R.
Ə
.
Ə
liyeva (1973, 1975), V.R.Volobuyev,
M.E.Salayev,
Ş
.K.H
ə
s
ə
nov, Y.
İ
.Kostyuçenko (1973), Q.
Ş
.Yaqubov (1975), Q.
Ş
.M
ə
mm
ə
dov (1976, 1977, 1978,
1979, 1990), D.R.
Ə
h
ə
dov (1977, 1979), A.H.V
ə
liyev (1981),
Ş
.A.B
ə
d
ə
lov (1981), F.L.Piriyeva (1984),
S.M.Hüseynov (1985),
Ə
.
Ə
.Mikay
ı
lov (1986), F.D.Ayvazov (1989), H.M.Hac
ı
yev (1990), M.M.
Ə
sg
ə
rova
(1990), K.
Ş
.Allahverdiyev (1990), S.R.Ta
ğ
ı
yev (1991) v
ə
ba
ş
qa t
ə
dqiqatç
ı
lar
ı
n böyük xidm
ə
ti olmu
ş
dur.
Bu t
ə
dqiqatlar torpaqlar
ı
n bonitirovkas
ı
na dair q
ə
bul olunmu
ş
ə
sasda (Sobolyev, 1958, 1963), lakin
respublikan
ı
n torpaq örtüyünün aqroekoloji xüsusiyy
ə
tl
ə
ri n
ə
z
ə
r
ə
al
ı
nmaqla, h
ə
m da
ğ
v
ə
da
ğə
t
ə
yi, h
ə
m d
ə
düz
ə
nlik sah
ə
l
ə
rd
ə
apar
ı
lm
ı
ş
d
ı
r. K
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
rinin m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
na t
ə
sir göst
ə
r
ə
n torpa
ğ
ı
n aqroekoloji
xüsusiyy
ə
tl
ə
ri a
ş
kar edilmi
ş
, yerli
şə
raitd
ə
torpaqlar
ı
n keyfiyy
ə
tc
ə
qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
sinin metodikas
ı
i
ş
l
ə
nmi
ş
,
ə
sas torpaqlar
ı
n qiym
ə
t
ş
kalalar
ı
, torpaqlar
ı
n bonitet kartoqramlar
ı
t
ə
rtib edilmi
ş
dir.
Az
ə
rbaycanda torpaqlar
ı
n bonitirovkas
ı
n
ı
n inki
ş
af
ı
n
ı
üç m
ə
rh
ə
l
ə
y
ə
bölm
ə
k mümkündür:
21
I m
ə
rh
ə
l
ə
1965-ci il
ə
q
ə
d
ə
rki dövr olub, akademik V.R.Volobuyevin (1961, 1963) t
ə
k-t
ə
k i
ş
l
ə
ri n
ə
z
ə
r
ə
al
ı
nmasa, torpaqlar
ı
n bonitirovkas
ı
na dair iri h
ə
cmli t
ə
dqiqat i
ş
l
ə
ri dem
ə
k olar ki, apar
ı
lmam
ı
ş
d
ı
r
(R.Q.M
ə
mm
ə
dov, 1962; V.R.Volobuyev, M.E.Salayev, Y.
İ
.Kostyuçenko, 1967 v
ə
s.).
II m
ə
rh
ə
l
ə
(1966-1975) – bu dövrd
ə
bir s
ı
ra t
ə
dqiqat i
ş
l
ə
ri (Y.
İ
.Kostyuçenko, 1966; M.P.Babayev, 1967;
R.
Ə
.
Ə
liyeva, 1971;
Ş
.G.H
ə
s
ə
nov, 1972; Q.F.
Ə
liyev, 1973; Q.
Ş
.Yaqubov, 1975) apar
ı
lm
ı
ş
v
ə
ilk n
ə
tic
ə
l
ə
r
ə
ld
ə
edilmi
ş
dir. Bu dövrd
ə
torpaqlar
ı
n bonitirovkas
ı
sah
ə
sind
ə
ilk dissertasiya i
ş
i
Dostları ilə paylaş: |
|
|