|
Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud XEkologiya etraf muhit ve insanland
ş
aft
ı
n formala
ş
mas
ı
nda neotektonik
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin roluna dair bir s
ı
ra problem
m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r kompleks
şə
kild
ə
h
ə
ll edilmi
ş
dir. (Budaqov, 1973). Co
ğ
rayia
İ
nstitutunun
ə
m
ə
kda
ş
lar
ı
t
ə
r
ə
find
ə
n
Az
ə
rbaycan Respublikas
ı
n
ı
n ayr
ı
-ayr
ı
regionlar
ı
üzr
ə
müxt
ə
lif miqyaslarda land
ş
aft x
ə
rit
ə
l
ə
ri t
ə
rtib edilmi
ş
dir.
Az
ə
rbaycanda
çay sular
ı
n
ı
n istifad
ə
sin
ə
dair m
ə
lumatlara Hac
ı
Zeynalabdin
Ş
irvani (1780-1838), Afanasi
Nikitin (XV
ə
sr), Nadir Mirz
ə
(1323-cü il) v
ə
dig
ə
r s
ə
yyah v
ə
aliml
ə
rin
ə
lyazmalar
ı
nda rast g
ə
linir.
Az
ə
rbaycanda
hidrologiya
elminin inki
ş
af
ı
S.H. Rüst
ə
movun ad
ı
il
ə
ba
ğ
l
ı
d
ı
r. Onun r
ə
hb
ə
rliyi alt
ı
nda
respublikan
ı
n müxt
ə
lif regionlar
ı
n
ı
n çaylar
ı
h
ə
rt
ə
r
ə
fli öyr
ə
nilmi
ş
, ayr
ı
-ayr
ı
çaylarda ax
ı
m
ı
n il
ə
rzind
ə
paylanmas
ı
, maksimal su s
ə
rfl
ə
ri, qar örtüyü v
ə
onun çay ax
ı
m
ı
nda rolu, sel hadis
ə
l
ə
ri, çaylar
ı
n sülb ax
ı
m
ı
,
m
ə
cra prosesl
ə
ri v
ə
s. öyr
ə
nilmi
ş
dir. Çaylar
ı
n öyr
ə
nilm
ə
sind
ə
i
ş
tirak ed
ə
n hidroloqlardan M
ə
mm
ə
dov M.
Ə
.
(1976), C
ə
f
ə
rov B.S. (1963), V
ə
liyev N.A. (1962), F.
Ə
.
İ
manov (1995), Qa
ş
qay R.M. (1996), Mahmudov R.
(2000), Axundov S.A. (1978) v
ə
b. göst
ə
rm
ə
k olar.
Respublikada
göll
ə
rin v
ə
su anbarlar
ı
n
ı
n
hidroqrafiyas
ı
v
ə
ekoloji v
ə
ziyy
ə
ti M.M.H
ə
s
ə
nov (1964),
X.D.Zamanov, P.B. Tarverdiyev (1965),
Ş
.B.X
ə
lilov (2003), V.A.M
ə
mm
ə
dov (1998) t
ə
r
ə
find
ə
n öyr
ə
nilmi
ş
dir.
Az
ə
rbaycan Respublikas
ı
çaylar
ı
n
ı
n çirkl
ə
nm
ə
si F.
Ş
.
Ə
liyev, M.A.M
ə
mm
ə
dova (2003), M.
Ə
.Salmanov,
A.
İ
.
Ə
ns
ə
rova (2002),
Ş
.B.X
ə
lilov (2000) v
ə
b. t
ə
r
ə
find
ə
n öyr
ə
nilmi
ş
dir.
X
ə
z
ə
r üzr
ə
elmi t
ə
dqiqatlar
ı
n
ə
sas
ı
Q.K.Gül
t
ə
r
ə
find
ə
n qoyulmu
ş
dur. O, t
ə
dqiqatlar
ı
nda X
ə
z
ə
r d
ə
nizinin
q
ə
rb sahill
ə
rinin hidrometeorologiyas
ı
, X
ə
z
ə
rin s
ə
viyy
ə
t
ə
r
ə
ddüdü il
ə
ə
laq
ə
dar olaraq xalq t
ə
s
ə
rrüfat
ı
nda ba
ş
ver
ə
n d
ə
yi
ş
iklikl
ə
r, ayr
ı
-ayr
ı
hidrometeoroloji amill
ə
rin xarakteristikas
ı
na üstünlük vermi
ş
dir. X
ə
z
ə
r d
ə
nizi üzr
ə
elmi t
ə
dqiqatlar Q.M.M
ə
mm
ə
dov v
ə
A.N.Kosaryev (1967), T.
İ
.Furman (1966-1968),
İ
.Q.M
ə
mm
ə
dov (1964),
M.M.H
ə
s
ə
nov v
ə
X.E.V
ə
liyev (1969), M.S.Çobanzad
ə
(1964) v
ə
b. t
ə
r
ə
find
ə
n yerin
ə
yetirilmi
ş
dir.
X
ə
z
ə
r d
ə
nizind
ə
kiçik miqyasl
ı
pulsasiyalar
ı
n ölçülm
ə
si ilk d
ə
f
ə
R.M.M
ə
mm
ə
dov t
ə
r
ə
find
ə
n apar
ı
lm
ı
ş
d
ı
r.
Mü
ə
llif statistik orta, dispersiya, apizotropiya, turbulent intensivlik, dissipasitral funksiyalar
ı
hesablam
ı
ş
,
X
ə
z
ə
rd
ə
ə
sas enerji da
ş
ı
y
ı
c
ı
dövrl
ə
rini tapm
ı
ş
d
ı
r.
T.M.Tatarayev, A.
İ
.Hümb
ə
tov, R.M.M
ə
mm
ə
dov,
Ə
.S.
Ə
liyev, N.
Ə
.
Ə
hm
ə
dov v
ə
dig
ə
r mü
ə
llifl
ə
rin
haz
ı
rlad
ı
ğ
ı
ölçü cihazlar
ı
n
ı
n köm
ə
yil
ə
al
ı
nm
ı
ş
materiallar
ə
sas
ı
nda atmosfer-d
ə
niz sisteminin statistik
parametrl
ə
rini v
ə
spektral funksiyalar
ı
n
ı
hesablam
ı
ş
lar.
X
ə
z
ə
r d
ə
nizinin ekoloji v
ə
ziyy
ə
tini öyr
ə
nm
ə
k m
ə
qs
ə
dil
ə
Bak
ı
arxipelaq
ı
sular
ı
n
ı
n dibind
ə
neft m
ə
hsullar
ı
,
fenol v
ə
dig
ə
r çirkl
ə
ndirici madd
ə
l
ə
rin paylanma t
ə
snifat
ı
haz
ı
rlanm
ı
ş
(
Ə
.Q.Gül, 1993), X
ə
z
ə
r d
ə
nizinin
Az
ə
rbaycan sahil zonas
ı
na ax
ı
d
ı
lan çirkab sular
ı
n
ı
n miqdar
ı
v
ə
t
ə
rkibi haqq
ı
nda m
ə
lumat toplan
ı
lm
ı
ş
d
ı
r
(N.M.A
ğ
alarova, 1992).
19
R.M.M
ə
mm
ə
dov v
ə
T.M.Tatarayev X
ə
z
ə
r d
ə
nizind
ə
apard
ı
ğ
ı
eksperimentl
ə
r
ə
sas
ı
nda turbulent
diffuziyan
ı
n bir s
ı
ra qanunauy
ğ
unluqlar
ı
n
ı
v
ə
Sumqay
ı
t sahill
ə
rind
ə
hidrometeoroloji
şə
raitd
ə
n as
ı
l
ı
olaraq
çirkl
ə
nm
ə
nin yay
ı
lmas
ı
n
ı
mü
ə
yy
ə
n etmi
ş
l
ə
r.
1969-cu ild
ə
akad. H.
Ə
.
Ə
liyevin t
əşə
bbüsü il
ə
T
ə
bi
ə
ti mühafiz
ə
ş
öb
ə
si yarad
ı
l
ı
r.
Ş
öb
ə
nin
ə
m
ə
kda
ş
lar
ı
düz
ə
n v
ə
da
ğ
me
şə
l
ə
rinin müasir v
ə
ziyy
ə
ti onlar
ı
n antropogen amill
ə
rin t
ə
siril
ə
d
ə
yi
ş
ilm
ə
si istiqam
ə
tl
ə
ri
öyr
ə
nilir, me
şə
l
ə
rin mühafiz
ə
si v
ə
b
ə
rpas
ı
üzr
ə
t
ə
dbirl
ə
r haz
ı
rlan
ı
r (N.H. Axundov, M.Y.X
ə
lilov), Az
ə
rbaycan
me
şə
l
ə
rinin 1:600000 miqyas
ı
nda x
ə
rit
ə
si haz
ı
rlan
ı
r (H.
Ə
.
Ə
liyev,
İ
.S.S
ə
f
ə
rov, N.H.Axundov).
K.
Ə
.
Ə
l
ə
kb
ə
rov (1980) t
ə
r
ə
find
ə
n 1:600000 miqyas
ı
nda «Az
ə
rbaycanda torpaq eroziyas
ı
v
ə
torpaqlar
ı
n
mühafiz
ə
si» x
ə
rit
ə
si d
ə
rc edilir.
Me
şə
örtüyünün ziyanverici h
əşə
ratlardan mühafiz
ə
si üçün entomofaqlar (106 növ) a
ş
kar edilir
(
Ə
.R.
Ə
liyev), entomoloji ziyanvericil
ə
r
ə
qar
ş
ı
mübariz
ə
üsullar
ı
haz
ı
rlan
ı
r.
Da
ş
k
ə
s
ə
n da
ğ
-m
ə
d
ə
n tullant
ı
lar
ı
n
ı
n rekultivasiyas
ı
m
ə
qs
ə
dil
ə
ç
ı
xda
ş
lar
ı
n aqrokimy
ə
vi xass
ə
l
ə
ri,
mikroelementl
ə
rin (K, P, Mn, Zn, Si, Mo v
ə
s.) t
ə
rkibi a
ş
kar edilir v
ə
orada süni me
şə
salma i
ş
l
ə
ri üzr
ə
t
ə
crüb
ə
l
ə
r apar
ı
l
ı
r (M
ə
mm
ə
dov K.R. 1978). 1972-ci ild
ə
n etibar
ə
n respublikan
ı
n ayr
ı
-ayr
ı
bölg
ə
l
ə
rind
ə
radioak-
tiv elementl
ə
rin miqdar
ı
öyr
ə
nilmi
ş
v
ə
müxt
ə
lif torpaq tipl
ə
rind
ə
radioaktiv elementl
ə
rin miqdar
ı
n
ı
n x
ə
rit
ə
-
sxemi t
ə
rtib edilmi
ş
dir (A.Niyazov, 1985, 1988).
Erm
ə
nistan
ı
n Qafan mis, Qacaran mis, molibden, Aqaraq molibden, D
ə
st
ə
kert molibden filizsafla
ş
d
ı
r
ı
c
ı
kombinatlar
ı
tullant
ı
lar
ı
n
ı
n
ə
traf mühit
ə
v
ə
k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
rinin keyfiyy
ə
t v
ə
m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
na t
ə
siri
öyr
ə
nilmi
ş
dir (
İ
.Quliyev, 1990).
İ
.B.X
ə
lilov (1991) t
ə
r
ə
find
ə
n G
ə
nc
ə
şə
h
ə
rind
ə
s
ə
naye tullant
ı
lar
ı
n
ı
n
ə
traf mühi-
tin ekoloji v
ə
ziyy
ə
tin
ə
t
ə
siri t
ə
dqiq edilmi
ş
dir.
Az
ə
rbaycan Respublikas
ı
nda ümumi gücü 5 mln. kVt-dan çox olan 9 iri istilik elektrik stnasiyas
ı
n
ı
n
ə
traf
t
ə
bii mühitin komponentl
ə
rin
ə
t
ə
siri öyr
ə
nilmi
ş
dir (A.Mirz
ə
yev, 1987). Ab
ş
eron göll
ə
rinin ekoloji v
ə
ziyy
ə
ti
t
ə
dqiq edilmi
ş
v
ə
onun sa
ğ
lamla
ş
d
ı
r
ı
lmas
ı
yollar
ı
ara
ş
d
ı
r
ı
lm
ı
ş
d
ı
r. Respublika çaylar
ı
nda ax
ı
m
ı
n antropogen
amill
ə
rin t
ə
siri n
ə
tic
ə
sind
ə
d
ə
yi
ş
m
ə
si t
ə
dqiq edilmi
ş
dir (N.
Ə
.M
ə
mm
ə
dov, H.Y. F
ə
tullayev).
Dostları ilə paylaş: |
|
|