SONUÇ YERİNE
Toplumsal ve ekonomik kökeni Ahi birliklerine dayanan ve geleneksel üretim ilişkilerini temsil eden lonca sistemindeki çözülüşü yalnızca dış etkenlere bağlı olarak değerlendirmek gerçekçi değildir. Ülgener’in işaret ettiği gibi çözülüşte iç ve dış etkenleri birlikte değerlendirmek gerekmektedir. Osmanlı loncalarını Batıdaki gelişmeler karşısında zayıf duruma düşüren iç siyasal gelişmelerin başında merkezin aleyhine genişleyen feodal unsurlar, aynı oranda dağınık ve güvensiz para rejimleri, tahmin dahi edilemeyen harç, vergi gibi kararsız, ittiradsız masraf ve maliyet unsurları gelmektedir.104 16. yüzyıla değin Filistin’le İtalyan kentleri arasındaki ticaret yolunu elinde tutan Osmanlı Devleti coğrafi keşifler ve ticaret yollarının değişmesiyle büyük darbe almıştı. Amerika’nın keşfiyle Avrupa’ya akan gümüşün para arzını çoğaltması zaman içinde Osmanlı topraklarını ham ve yarı mamul alım, mamul madde satım sahası haline getirdi.105 16. yüzyılda İmparatorluğun dünya ekonomisi içindeki konumu, zengin bir hammadde alıcısı olan Avrupa’yla çok bol ve ucuz işlenmiş mal satıcısı olan Doğu arasında bocalayan bir aracı durumundaydı.106 Sanayi devrimi ve yeni üretim teknikleri bir zaman önce Doğulu rakipleriyle aynı üretim tarzına sahip Avrupalı esnafın önündeki sınırların kaldırılmasına ve kitlesel üretime dayanan kapitalist üretim tarzına yol açarken, Osmanlıda dış ticaret imkanlarının daralmasıyla tüccarlar ve tarım kesimindeki güvensizlik ortamında topraklarından kopan köylüler esnaf zümresini çoğaltmış, esnaf ise kişi başına düşen gelirin azalmasını önlemek için sınırlandırmaların sürdürülmesi konusunda diretmişti.107 Öte yandan devletin loncalarla ilgili uygulamaları çözülme sürecini hızlandırıyordu. Birlik yönetiminin tayinle atanmaya başlanması teşkilat içinde güvensizlik yaratmış, 1587 tarihli fermanla yeniçerilere esnaflık hakkının tanınması lonca düzenini sarsmıştı. 18. yüzyıl sonrasında gediklerin mülkleşmesi, ihtisap örgütünün baskısı, sanayi organizasyonunun kısıtlamaları gibi nedenlerin zorlamasıyla esnafın yeniçerileşmesi olayı yaşandı. Geleneksel üretim yapısını sarsan bununla birlikte geniş imtiyazlara sahip olan yeniçeriler karşısında esnaf, “asame tezkiresi” alarak bu ocağa giriyor böylece yeniçerilerin imtiyazlarını kazanıyordu.108
Loncalarda ve dolayısıyla Ahi geleneğinde çözülüş sürecinde en belirgin değişim esnafın ahlak ve zihniyet dünyasında yaşanıyordu. Eksik ve hileli tartma, ham maddeden kısma, yalan yemin ve sahte teminatla müşteri ayartma, sabit ham maddeye karşı emek artışının kendi aralarında neden olduğu niza ve ihtilaflar gerek halk gerekse yüksek zümrenin şikayetlerine neden oluyordu.109 Kimi abartmalara rağmen 17. yüzyıl Osmanlı sosyal yaşamına dair önemli bilgiler aktaran Evliya Çelebi’nin “müşterileri füruh edeceği zaman alim Allah deyü ikna ederler. Her pabucu beş akça kâr ile satmaya razı değil bir alay bıyığı tıraş, gözleri sürmeli bilinsaf kavimdir...Açmaz ol besmelesiz dükkanı Aldatır bulsa veli şeytanı!..beyti güya bunların hakkında söylenmiş, akçe hibasında müşteriye kan ağlatır şeytan gibi çarpar!” sözleriyle aktardığı ahlaki çözülüş 18. yüzyıl sonrasında Sünbülzade Vehbi’nin dizelerinde daha belirgin bir hal alır. Daha sözün başında “bazı esnaf ider amma rahat/ Hiç çekilmez hele züll-i hirfet!” demekten kendini alamayan şair şu dizelerle gelişmeleri hicveder;
Sınıf-ı esnafta yoktur insaf,
Yani nadir bulunur sinesi saf
İderek hileye sarf-ı mechud
Anların aklı olur akl-ı yahud
Bezl ider mel’anete makduru
Ustadan öyle alır düsturu
Kizbı sermaye idüp hileyi kâr
Düşürür dâmene enva-i şikar
Nazarı dirhem-ü dinardadır
Çıkacak iki gözü kârdadır!”110
Şair Vehbi’nin dizelerinden anlaşılan o ki 18. yüzyılla birlikte lonca geleneği içinde ahlaki ve üretim ilkelerini tespit eden Ahilik geleneğinin dayandığı temelleri sarsılmış, hatta tam tersi bir anlayış teşkilat içinde hakim duruma gelmişti. Önceki yüzyıllarda daha çok Gazâli’nin formüle ettiği ilkeleri aynen benimseyen esnaf arasında egemen olan Fütüvvet ahlakı, kazanç peşinde koşmayı, gereğinden fazla kazanmayı etik olarak eksiklik olarak sayıyordu. Rekabet, kâr hırsı klasik sistemi sarsıp, yıkacak bir suç gibi algılanıyordu. Hirfet üyeleri fazla zenginleşeni aralarından çıkarıp tüccar sınıfından sayarken tüccarın kazancı spekülasyon ürünü, kanun dışı kazanç olarak değerlendiriliyordu. Oysa 18. yüzyıl gelişmeleri klasik yapıları tamamen sarsmış ve yeni bir dönemin habercisi olmuştur.
Yüzyılın ikinci yarısından itibaren esnaf devletin kendine tanıdığı haklardan hareketle piyasa fiyatlarını tekelleri altına aldı ve bu durum fiyatların yükselmesine yol açtı. Giderek dışarıya kapanan ve ekonomik yaşama zarar vermeye başlayan tekellerin fiyatları narhların üzerine çıkınca III. Selim zaruri gıda maddeleri dışındaki esnaf tekellerinin lağvedilmesi hakkında ferman çıkarak devletin dışa açık esnaf sistemini oluşturmak yolundaki ilk adımı atmış oldu. 19. yüzyılın modernleşme sancıları içindeki Osmanlı toplumunda siyasal ve ekonomik nitelikli tüm geleneksel kurumlar yeniden anlamlandırılmaya çalışılıp, düzenlenirken Ahilik geleneği kapitalizme eklemlenme mücadelesinden yenik çıktı. Avrupa kaynaklı fabrikasyon imalatla rekabette zayıf kalan, çoğunlukla iç pazara yakın çevreye yönelik faaliyette bulunan esnaf teşkilatı dağılırken Ahilik ananesi çözüldü.111
II. Mehmet’in merkezi bürokratik imparatorluk projesini yaşama geçirmesine kadar olan dönemde Anadolu’da şehirciliğin gelişiminde, üretim ilişkilerinin organizasyonunda ve ticari canlanmada önemli katkıları bulunan Ahilik teşkilatı zamanla siyasi gücünü yitirerek, esnaf örgütlenmesi biçimine bürünmüştür. 17. yüzyıldan sonraki dönemde lonca ya da gedik adlarıyla varlığını sürdürmüşse de Osmanlı ekonomisinin dönüşümüne paralel olarak güç kaybetmiştir. Bununla birlikte gerek Tanzimat sonrasında gerekse Cumhuriyet döneminde esnafla ilgili örgütlenme çabalarında ananevi bir kurum olarak sembolik değerine daima atıfta bulunulması köklü bir tarihsel geçmişe dayanmasından ileri gelmektedir.
KAYNAKÇA
Abdurrahman Cami, Nefahatü’l Üns, Marifet Yayınları, İstanbul 1977
Ahmet Refik, Onaltıncı Asırda İstanbul Hayatı, İstanbul 1935
Aksarayi, Müsameret’ül Ahbar, çev. Nuri Gençosman, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara 1943
Aktepe, Münir M; Osmanlı Türkleri’nin Rumeli’ye Yerleşmeleri, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Zümresi, İstanbul 1949
Amedroz, H. F./ Margoliouth, D. S.; The Eclipse of the Abbasid Caliphate, Oxford University Press 1921,
Ahmed Aşıki, Aşıkpaşazade Tarihi, neş. Ali Bey, İstanbul 1332
Arnakis, G. G., “Futuwwa Traditions in the Ottoman Empire: Akhis, Bektashi Dervishes and Craftsmen” Journal of Near Eastern Studies, vol. XII, no. 4, October 1953, s. 232-247
Ateş, Ahmed; “Fütüvvet”, Türk Dili, Ankara 1952, c. 1, sa. 12, s. 8-12
Ateş, Ahmed; “Kuşeyri”, md. İA., Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1967, c. 6, s. 1035-1037
Ateş, Ahmed; “Mesnevi’nin Onsekiz Beytinin Mânası”, Fuad Köprülü Armağanı, DTCF. Yayınları, Ankara 1953, s. 37-50
Ateş, Süleyman; Tasavvufta Fütüvvet, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1977
Ateş, Toktamış; Osmanlı Toplumunun Siyasal Yapısı, Filiz Yayınları, İstanbul 1991
Azamat, Nihat; “Evhadüddin-i Kirmani”, md. DİA., İstanbul 1995, c. 11, s. 518-520
Barkan, Ömer Lütfi; Kolonizatör Türk Dervişleri, Hamle Yayınları, İstanbul 1992
Bayram, Mikail; Ahi Evran Tasavvufi Düşüncenin Esasları, TDV. Yayınları, Ankara 1995
Bayram, Mikail; Ahi Evran ve Ahi Teşkilatı’nın Kuruluşu, Konya 1991
Bayram, Mikail; Evhadüddin Kirmani ve Evhadiyye Tarikatı, Damla Yayınları, Konya 1993
Bayram, Mikail; Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rum, Damla Ofset, Konya 1994
Cahen, Claude; Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992
Cahen, Claude; “Sur les Traces des Premes Akhis”, Fuad Köprülü Armağanı, DTCF. Yayınları, Ankara 1953, s. 81-92
Cahen, Claude; Pre-Ottoman Turkey, Sidgwick&Jackson Press, London 1968
Cahen, Claude; Anadolu’da Türkler, çev. Berna Moran, E Yayınları, İstanbul 1979
Çağatay, Neşet “Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi”, İFMD., II. Kısım, c. 1, sa. 2-3, s. 59-84
Çağatay, Neşet; “Fütüvvetçilikle Ahiliğin Ayrıntıları”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Yayınları, CLIX/159, Ankara 1976 s. 423-488
Çağatay, Neşet; Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997
Çetin, Osman; “Osmanlı Devletinin Kuruluşunda Ahiler”, Osman Gazi ve Dönemi, Bursa 1992, s. 105-115
Danişmend, İsmail Hami; Osmanlı Tarihi, Türkiye Yayınları, İstanbul 1974, c. 1
Doğru, Halime; 16. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Afa Yayınları, İstanbul 1992
Ekinci, Yusuf; Ahilik ve Meslek Eğitimi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1990
Eren, Meşkure; Evliya Çelebi Seyahatnamesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1960
Ergin, Osman Nuri; Mecelle-i Umur-ı Belediyye, Büyük Ş ehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 1995, c. 2
Erken, Veysi; Bir Sivil Örgütlenme Modeli Olarak Ahilik, Seba Yayınları, Ankara 1998
Derviş Muhammed Zılli, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Orhan Şaik Gökyay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1996
Furat, Ahmet Suphi; Arap Edebiyatı Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1996, s. 58-59
Genç, Mehmet; Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2000
Genç, Mehmet; “Osmanlı Esnafı ve Devletle İlişkileri”, Ahilik ve Esnaf, İstanbul 1986, s. 113-124
Giese, Friedrich; “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu Meselesi”, Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Ed. Oktay Özel/ Mehmet Öz, İmge Yayınları, Ankara 2000, s. 149-175
Gölpınarlı, Abdülbaki; Mevlana’nın Mektupları, Remzi Kitabevi, İstanbul 1959
Gölpınarlı, Abdülbaki; Tasavvuf, Gerçek Yayınları, İstanbul 1969
Gölpınarlı, Abdülbaki; “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları”, İktisat Fakültesi Mecmuası, XI/1-4 (1949-1950), İstanbul 1950, c. 2, s. 3-354
Gölpınarlı, Abdülbaki; Melamilik ve Melamiler, Türkiyat Enstitüsü Yayını, İstanbul 1931
Gül, Muammer; Anadolu’da Moğollar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005
Güllülü, Sabahattin; Sosyoloji Açısından Ahi Birlikleri, Ötüken Yayınları, İstanbul 1992
Gürata, Mithat; Unutulan Adetlerimiz ve Loncalar, Tisa Yayınları, Ankara 1975
Hamidullah, Muhammed; İslam Peygamberi, İrfan Yayınları, İstanbul 1991, c. 1
Huart, Clement; Arap İslam Edebiyatı, Ankara 1971
İbn Battuta, Tuhfetu’n-Nuzaar fi Garelbi’l-emsar ve Acaibil- Esfar, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1993
İbn Bibi, El-Evamiru’l Alaiye Fi’l-Umuri’l Alaiye, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997
İnalcık, Halil; The Ottoman Empire, Phoenic Press, London 1973
İnalcık, Halil; “Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış”, Osmanlı, Ed. Kemal Çiçek/ Cem Oğuz, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, c. 1, s. 37-132
İnalcık Halil; “How to Read Aşık Paşazade”, Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Menage, Ed. C. Heywood/ C. Imber, Isıs Press, İstanbul 1994, s. 139-154
Jennings, Ronald C.; “Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler”, Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Ed. Oktay Özel/ Mehmet Öz, İmge Yayınları, Ankara 2000, s. 429-441
Kal’a, Ahmet; “Esnaf”, md. DİA., İstanbul 1995, c. 11, s. 423-430
Kal’a, Ahmet; “Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1990, sa. 65, s. 273-282
Kaymaz, Nejat; Muiniddin-i Süleyman, DTCF. Yayınları, Ankara 1977
Kazıcı, Ziya; “Ahilik”, md. DİA., İstanbul 1990, c. 1, s. 540-542
Keykavuz, Kabusname, çev. Orhan Şaik Gökyay, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1944
Köprülü, Mehmed Fuad; Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1959
Köprülü, Mehmed Fuad; Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Matbaa’i Amire, İstanbul 1918
Köprülü, Mehmed Fuad; Anadolu’da İslamiyet, İnsan Yayınları, İstanbul 1996
Kuşeyri, Risalat al-Kuşayri, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1978
Kütükoğlu, Mübahat S.; Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Yayınları, İstanbul 1989
Langer, William L.;-Blake, Robert P.; “Osmanlı Türklerinin Doğuşu ve Tarihsel Arkaplanı”, Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Ed. Oktay Özel/ Mehmet Öz, İmge Yayınları, Ankara 2000, s. 220-223
Lewis, Bernard; Haşişiler: Ortaçağ İslam Dünyasında Terörizm ve Siyaset, çev. Ali Aktan, Sebil Yayınları, İstanbul 1995
Melikoff, Irene; Sur Les Traces Du Soufisme Turc Recherches Sur L’Islam Populaire En Anatolie, ISIS Press, İstanbul 1992
Menakıb-ı Evhadüddin Hamid b. Ebi’l-Fahr Kirmani, Tahran 1347
Merçil, Erdoğan; Türkiye Selçukluları’nda Meslekler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000
Muir, William; The Caliphate: Its Rise, Decline and Fall, John Grant, Edinburgh 1924
Nicholson, Reynold A.; “The Perfect Man”, Studies in Islamic Mysticism, Cambridge University Press, 1978, s. 77-142
Ocak, Ahmet Yaşar; “Fütüvvet”, md. DİA., İstanbul 1996, c. 13, s. 261-263
Ocak, Ahmet Yaşar; “Fütüvvetname”, md. DİA., İstanbul 1996, c. 13, s. 264-265
Ocak, Ahmet Yaşar; “Türkiye’de Ahilik Araştırmalarına Eleştirel Bir Bakış”, Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, İstanbul 1996, s. 169-190
Ocak, Ahmet Yaşar; Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, Dergah Yayınları, İstanbul 1995
Ortaylı, İlber; Türkiye İdare Tarihi, TOAİE. Yayınları, Ankara 1979
Önge, Yılmaz; “Ahi Evran Zaviyesi”, md. DİA., İstanbul 1998, c. 1, s. 530-531
Pamuk, Şevket; Osmanlı Türk İktisat Tarihi 1500-1914, Gerçek Yayınları, İstanbul 1993
Soykut, Refik; Orta Yol Ahilik, Güneş Matbaacılık, Ankara 1971
Sülemi, Mukaddime Fi’t-Tasavvuf, Sülemi’nin Risaleleri, haz. Süleyman Ateş, Ankara 1981
Şahin, İlhan; “Ahi Evran Zaviyesinin Hususiyetine Dair Bazı Mülahazalar ve Vesikalar”, Ahilik ve Esnaf: Konferanslar ve Seminer, İstanbul 1986, s. 159-174
Şahin, İlhan; “Ahi Evran”, md. DİA., İstanbul 1988, c. 1, s. 529-530
Tabakoğlu, Ahmet; “Türk Çalışma Hayatında Fütüvvet ve Ahilik Geleneği”, Kaynaklar, Ankara 1984, c. 2, s. 30
Taeszcher, Franz; “İslam Ortaçağında Futuvva”, İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1954, çev. Fikret Işıltan, c. 15/1-4, s. 3-32
Taeszcher, Franz; “İslam’da Fütüvvet Teşkilatının Doğuşu ve Meselesi ve Tarihi Ana Çizgileri”, Belleten, çev. Semahat Yüksel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1972, 36/142, s. 203-235
Taeszcher, Franz; “Nasır Lidinillah”, md. İA., Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1964, c. 9, s. 92-94
Tietze, Andreas; Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Simurg Yayınları, İstanbul 2002, c. 1, A/E,
Torun, Ali; Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvet-Nameler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998
Trimingham, J. Spencer; The Sufi Orders in Islam, Oxford University Press, 1973
Turan, Osman; “Selçuklular Zamanında Türkiye”, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1978, s. 40-41
Turan, Osman; Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1965
Turan, Osman; Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1995
Uludağ, Süleyman; “Fütüvvet”, md. DİA., İstanbul 1996, c. 13, s. 259-261
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, c. 1
Ülgener, Sabri; “14. Asırdan Beri Esnaf Ahlakı ve Şikayeti Mucip Bazı Halleri”, İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1950, c. 2, s. 388-396
Ülgener, Sabri; İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, Der Yayınları, İstanbul 1981
Yücel, Yaşar; Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991
Dostları ilə paylaş: |