83
Aynı zamanda bu bölgeye kurulan askeri garnizonlar yani
ön karakollar askeri gücün
Ruslar lehine değişmesine” neden olmuştur.
295
“1552 yılında ise Züye ırmağının İdil’e
döküldüğü yere yığınak yapmış olan İvan, Kazan’a 150.000 kişilik bir orduyla
saldırmıştır. Bu dönemde Kazan kalesi 30 bin askeriyle güçlü bir kaledir. 2 Ağustos’ta
başlayan bu saldırı defalarca püskürtülse de nihayette tünellerle havaya uçurulmuş ve 2
Ekim 1552 tarihinde teslim olmak zorunda kalmıştır. Böylece Kazan hanlığının sonu
gelmiş ve Orta İdil’deki M. S. VI. yüzyıldan beri devam edegelen Türk hâkimiyeti
nihayete ermiştir.”
296
Akdes Nimet Kurat bu istilayı şöyle değerlendirir: “Kazan hanlığının Ruslar
tarafından ele geçirilmesiyle Rus tarihinde de yeni bir devir açılmıştır. Kazan hanlığı
Rusların Hazar istikametinde ilerlemelerine ve Aşağı Ural sahasına akmasına engel
olmuştu, ancak Kazan’ın düşmesi bu bölgenin Ruslara açılmasına neden olmuştur. Bu
istilâyla Rusya yalnız Ruslardan müteşekkil bir devlet olmaktan çıkmış çeşitli milletlere
hâkim bir imparatorluk olma yoluna girmiştir. Kazan’ın istilâsı ardından Rusya’nın
sınırları pek kısa bir zaman içinde Hazar denizi kıyılarına ve Kafkaslara dayanmasına
imkân vermiş, aynı zamanda Sibir ve Türkistan kapıları Ruslara açılmıştır. Yine
Rusların Osmanlı devleti ile sınırdaş olmaları bu istilâ neticesinde vuku bulmuş,
Astarhan 1556 yılında Rusların eline düşmüştür. Bu tarihten sonra Ruslar Türk
topraklarında devamlı surette ilerleyecekler ve 19. yüzyıla kadar bütün alanı istilâ
edeceklerdir.”
297
Kazan Ruslar tarafından istilâsı fiziki şartlarıyla tamamlanır tamamlanmaz,
Çar İvan yeni topraklarda hıristiyanlığın hâkimiyetini göstermek amacıyla gösterişli
yerlere haç diktirmekle işe başlamıştır. Vorotınski'den Kazan'ın alındığı haberini
getiren
ulağın “-Şimdi ne emredersiniz hükümdarım?” sorusuna Çar, “Tanrımızı yüceltmek”
emrimdir diyerek ellerini yukarı kaldırmış, kiliselerde dualar edilmesini istemiştir;
kendi elleriyle yedi önemli mevkiye haç dikerek işaret ettiği alanlara kiliseler yapılması
emrini vermiştir. 4 Ekim 1552 yılında Çar IV. İvan Kazan'a şaşaalı bir törenle girmiş ve
294
Karamzin,
İstoriya Gosudarstva Rossiya, C. VIII, s. 195.
295
D. M. Makarov, Samoderjaviye i hıristiyanizatsiya naradov Povoljya vo
vtaroy polovine XVI-XVII,
Morgauşskaya Tipografiya, Çeboksarı 1981, s. 9-10.
296
A. N. Kurat,
Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye kadar, Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1948, s. 152
297
Kurat,
a.g.e., s. 153
84
Meryem’in adına başkilise yaptırmak için yer ayırıp haç dikmiştir.
298
“Aynı gün duadan
sonra İvan bütün ruhanilerle, ellerinde haçlar şehri dolaşmış ve o günü Allah'a hasr
etmiştir. Keşişler bütün sokakları kilisenin kutsal suyu ile vaftizlemiş, dualar ederek
Ortodoksluğu yüceltmesini istemişlerdir.”
299
Ekimin 6. günü Meryem ananın adına
kilise ibadete açılmıştır.
300
Aynı zamanda Çar İvan diğer kiliselerin kurulacağı yerleri
de belirlemiş kiliselerin etrafında bulunacak kurumları tespit etmiş, Zilantov
manastırının müştemilâtı da bu kilisenin yanında planlanmıştır.
301
2.2.2. İdil’de Ruslara Karşı Yapılan İlk Ayaklanmalar
Kazan Ruslar tarafından istilâ edilince Moskova’nın
yeni ele geçirilen yerlerde
uygulayacağı sisteme karar verme zamanı da gelmiştir. Rus devleti Kazan’ı alınca
önceden yaptığı gibi yerel yöneticilere idareyi bırakıp gitmemiş burada kalıcı olduğunu
göstermek amacıyla kendine doğrudan bağlı bir valilik kurmuştur. Kazan’ın ilk valisi
Knez Aleksandr Borisoviç Gorbatıy (Suzdalskiy)’dir. Kazan’dan sonra istilâ edilen
topraklardan Sviyajski’de de ikinci bir valilik ihdas edilmiştir ve buraya da vali olarak
Boris Saltıkov atanmıştır. Kazan’daki valiliğin askeri gücü eyalet asilzadeleri; kozak ve
nişancılardan
oluşmakta olup, toplam 600 kadardır, bu rakam Sviyajsk’da 400
civarındadır.
302
Valiler bölgelerinde her türlü idarî, adlî ve askerî tasarrufata sahiptir ve bu
haklarını acımasız bir şekilde kullanmaktan geri durmamışlardır. Rus sisteminde idarî
memur ve yöneticiler halktan ‘kom’ ‘yem’ adlı bir vergi toplayarak geçinmektedir ve bu
vergi miktarı oldukça ağırdır. Ayrıca hıristiyanlaştırma baskısı halkı rahatsız etmiş ve
ayaklanmanın zeminini ve nedenini hazırlamıştır.
303
İlk ayaklanma 1552 yılının Aralık ayında meydana gelmiştir. Bu ayaklanmayı
N. M. Karamzin;
“21 Aralık Vasilsurk şehri komutanları Rus elçi ve misafirlerinin
saldırılarına maruz kaldılar. Bu olay üzerine Knez Petro Şuyskiy, Boris Saltıkov’u
Tsivil’e gönderdi. Boris burada suçluları astı, müsadere edilen malları zarar gören
298
Majarovski,
a.g.e., s. 5
299
Karamzin,
İstoriya Gosudarstva Rossiya, VIII, 182-186.
300
Karamzin,
a.g.e., sayfa 188.
301
Geniş bilgi için bakınız; Majarovski,
İzlojenie, s. 3-4.
302
Majarovski,
a.g.e., s. 6
85
tüccar ve asilzadelere verdi”
304
şeklinde anlatmaktadır. Yine aynı yazar İdil’in sol
yakasında da karışıkların bu tarihte görüldüğünü kaydetmektedir.
305
Kronikler ise ayaklanmaların 1552 yılının sonunda başladığını ve isyancıların
yasak vergisi yüzünden huzursuz olduklarını ve tüccarların mallarına el koyduklarını
kaydetmektedir. 1553 yılından itibaren isyanlar daha geniş kitleler tarafından
benimsenmiş ve yayılmıştır. Lyvov kroniği bu isyanları şöyle anlatılır:
“(7061) kışının
10 Mart gününde Kazan’dan Knez Aleksandr Borisoviç Gorbatıy gelerek Kazanlıların
“çayırları” değiştirdiklerini, yasak ödemediklerini, hatta vergi toplayanları
dövdüklerini Logovoy bölgesindeki halkın Arskoye halkı ile birleşerek ayaklanma
çıkardıklarını ve üzerlerine gönderilen 400 nişancı ile 500 Kozak’ı (Rus Kazağı veya
Kossak) öldürdüklerini bildirmiştir. Bundan sonra Arskoye (bugünkü Arça) ve
Lugovoye halkı Kazan’dan 70 verst (1,06 km=1 verst) uzaklığında bir kale
yapmışlardır. Aynı ayın 20’ci gününde Sviyajsk şehrindeki Knez Petro Ivanoviç Şuyskiy
bu insanların dağ tarafına geldiklerini, bunun üzerine komutan Boris Ivanoviç
Saltıkov’un bir birlikle onlara karşı geldiklerini, fakat mağlup olduklarını yazmaktadır.
Bu karşılaşmada 36 asilzade çocuğu, 50 asilzade, 170 asker ölmüş, 200 asker, Vali
Boris de dâhil olmak üzere esir düşmüştür.”
306
1553 yılının ilkbaharında
isyanlar
Vyatka’ya, Kama nehri boyunca yayılmıştır. İsyancılara karşı koymak için valilerin
emrindeki birlikler yeterli olamamıştır.
IV. İvan, hükûmet başkanı Aleksey Adaşev’in kardeşi olan Danil Fedoroviç
Adaşev komutasında bir orduyu, isyancıları bastırmak amacıyla Kazan taraflarına
göndermiştir.
“Danil’in Kama, Vyatka ve İdil boyunca yerli Kazan ve Nogay halklarını
mağlup ettiğini, çok sayıda insan öldürdüğünü ve 240 kişiyi de esir olarak Kazan’a
gönderdiği, daha sonra Çarın buralara ek birlikler gönderdiği” kronikte yer
almaktadır
. 1553 yılının Eylül ayında Knez Simon Mikulinskiy,
Petro Morozov, Ivan
Şeremetyev, Knez Andrey Kurbskiy komutasındaki birlikler Moskova’dan yola
çıkmışlardır. Onlar 1554 yılının kış ayları boyunca savaşmışlar, Meşe’deki kaleyi
yakmışlar, 6.000 erkek ile 15.000 kadın ve çocuğu da esir almışlardır
. Letopisler,
303
Majarovski,
a.g.e., s. 6-7
304
N. M. Karamzin,
İstoriya Gosudarstva Rossiya, c. VIII s. 182.
305
Karamzin, a.g.e., VIII, 182.