T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
83
Aynı zamanda bu bölgeye kurulan askeri garnizonlar yani ön karakollar askeri gücün 
Ruslar lehine değişmesine” neden olmuştur.
295
 “1552 yılında ise Züye ırmağının İdil’e 
döküldüğü yere yığınak yapmış olan İvan, Kazan’a 150.000 kişilik bir orduyla 
saldırmıştır. Bu dönemde Kazan kalesi 30 bin askeriyle güçlü bir kaledir. 2 Ağustos’ta 
başlayan bu saldırı defalarca püskürtülse de nihayette tünellerle havaya uçurulmuş ve 2 
Ekim 1552 tarihinde teslim olmak zorunda kalmıştır. Böylece Kazan hanlığının sonu 
gelmiş ve Orta İdil’deki M. S. VI. yüzyıldan beri devam edegelen Türk hâkimiyeti 
nihayete ermiştir.” 
296
   
Akdes Nimet Kurat bu istilayı  şöyle değerlendirir: “Kazan hanlığının Ruslar 
tarafından ele geçirilmesiyle Rus tarihinde de yeni bir devir açılmıştır. Kazan hanlığı 
Rusların Hazar istikametinde ilerlemelerine ve Aşağı Ural sahasına akmasına engel 
olmuştu, ancak Kazan’ın düşmesi bu bölgenin Ruslara açılmasına neden olmuştur. Bu 
istilâyla Rusya yalnız Ruslardan müteşekkil bir devlet olmaktan çıkmış çeşitli milletlere 
hâkim bir imparatorluk olma yoluna girmiştir. Kazan’ın istilâsı ardından Rusya’nın 
sınırları pek kısa bir zaman içinde Hazar denizi kıyılarına ve Kafkaslara dayanmasına 
imkân vermiş, aynı zamanda Sibir ve Türkistan kapıları Ruslara açılmıştır. Yine 
Rusların Osmanlı devleti ile sınırdaş olmaları bu istilâ neticesinde vuku bulmuş, 
Astarhan 1556 yılında Rusların eline düşmüştür. Bu tarihten sonra Ruslar Türk 
topraklarında devamlı surette ilerleyecekler ve 19. yüzyıla kadar bütün alanı istilâ 
edeceklerdir.”
297
  
 Kazan Ruslar tarafından istilâsı fiziki şartlarıyla tamamlanır tamamlanmaz, 
Çar  İvan yeni topraklarda hıristiyanlığın hâkimiyetini göstermek amacıyla gösterişli 
yerlere haç diktirmekle işe başlamıştır. Vorotınski'den Kazan'ın alındığı haberini getiren 
ulağın “-Şimdi ne emredersiniz hükümdarım?” sorusuna Çar, “Tanrımızı yüceltmek” 
emrimdir diyerek ellerini yukarı kaldırmış,  kiliselerde dualar edilmesini istemiştir; 
kendi elleriyle yedi önemli mevkiye haç dikerek işaret ettiği alanlara kiliseler yapılması 
emrini vermiştir. 4 Ekim 1552 yılında Çar IV. İvan Kazan'a şaşaalı bir törenle girmiş ve 
                                                                                                                                               
294
 Karamzin, İstoriya Gosudarstva Rossiya, C. VIII, s. 195. 
295
 D. M. Makarov, Samoderjaviye i hıristiyanizatsiya naradov Povoljya vo vtaroy polovine XVI-XVII, 
Morgauşskaya Tipografiya,  Çeboksarı 1981, s. 9-10. 
296
 A. N. Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye kadar, Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1948, s. 152 
297
 Kurat, a.g.e., s. 153 

---

 
84
Meryem’in adına başkilise yaptırmak için yer ayırıp haç dikmiştir.
298 
“Aynı gün duadan 
sonra  İvan bütün ruhanilerle,  ellerinde haçlar şehri dolaşmış ve o günü Allah'a hasr 
etmiştir. Keşişler bütün sokakları kilisenin kutsal suyu ile vaftizlemiş, dualar ederek 
Ortodoksluğu yüceltmesini istemişlerdir.”
299
 Ekimin 6. günü Meryem ananın adına 
kilise ibadete açılmıştır.
300
 Aynı zamanda Çar İvan diğer kiliselerin kurulacağı yerleri 
de belirlemiş kiliselerin etrafında bulunacak kurumları tespit etmiş, Zilantov 
manastırının müştemilâtı da bu kilisenin yanında planlanmıştır.
301 
 
2.2.2. İdil’de Ruslara Karşı Yapılan İlk Ayaklanmalar 
Kazan Ruslar tarafından istilâ edilince Moskova’nın yeni ele geçirilen yerlerde 
uygulayacağı sisteme karar verme zamanı da gelmiştir. Rus devleti Kazan’ı alınca 
önceden yaptığı gibi yerel yöneticilere idareyi bırakıp gitmemiş burada kalıcı olduğunu 
göstermek amacıyla kendine doğrudan bağlı bir valilik kurmuştur. Kazan’ın ilk valisi 
Knez Aleksandr Borisoviç Gorbatıy (Suzdalskiy)’dir. Kazan’dan sonra istilâ edilen 
topraklardan Sviyajski’de de ikinci bir valilik ihdas edilmiştir ve buraya da vali olarak 
Boris Saltıkov atanmıştır. Kazan’daki valiliğin askeri gücü eyalet asilzadeleri; kozak ve 
nişancılardan oluşmakta olup, toplam 600 kadardır, bu rakam Sviyajsk’da 400 
civarındadır.
302
  
Valiler bölgelerinde her türlü idarî, adlî ve askerî tasarrufata sahiptir ve bu 
haklarını acımasız bir şekilde kullanmaktan geri durmamışlardır. Rus sisteminde idarî 
memur ve yöneticiler halktan ‘kom’ ‘yem’ adlı bir vergi toplayarak geçinmektedir ve bu 
vergi miktarı oldukça ağırdır. Ayrıca hıristiyanlaştırma baskısı halkı rahatsız etmiş ve 
ayaklanmanın zeminini ve nedenini hazırlamıştır.
303
  
İlk ayaklanma 1552 yılının Aralık ayında meydana gelmiştir. Bu ayaklanmayı 
N. M. Karamzin; “21 Aralık Vasilsurk şehri komutanları Rus elçi ve misafirlerinin 
saldırılarına maruz kaldılar. Bu olay üzerine Knez Petro Şuyskiy, Boris Saltıkov’u 
Tsivil’e gönderdi. Boris burada suçluları astı, müsadere edilen malları zarar gören 
                                                 
298
 Majarovski, a.g.e.,  s. 5 
299
 Karamzin, İstoriya Gosudarstva Rossiya,  VIII, 182-186. 
300
 Karamzin, a.g.e., sayfa 188. 
301
 Geniş bilgi için bakınız; Majarovski, İzlojenie, s. 3-4. 
302
 
Majarovski, a.g.e.,  s. 6
 

---

 
85
tüccar ve asilzadelere verdi”
 304
  şeklinde anlatmaktadır. Yine aynı yazar İdil’in sol 
yakasında da karışıkların bu tarihte görüldüğünü kaydetmektedir.
305
 
Kronikler ise ayaklanmaların 1552 yılının sonunda başladığını ve isyancıların 
yasak vergisi yüzünden huzursuz olduklarını ve tüccarların mallarına el koyduklarını 
kaydetmektedir. 1553 yılından itibaren isyanlar daha geniş kitleler tarafından 
benimsenmiş ve yayılmıştır. Lyvov kroniği bu isyanları şöyle anlatılır: “(7061) kışının 
10 Mart gününde Kazan’dan Knez Aleksandr Borisoviç Gorbatıy gelerek Kazanlıların 
“çayırları” değiştirdiklerini, yasak ödemediklerini, hatta vergi toplayanları 
dövdüklerini Logovoy bölgesindeki halkın Arskoye halkı ile birleşerek ayaklanma 
çıkardıklarını ve üzerlerine gönderilen 400 nişancı ile 500 Kozak’ı (Rus Kazağı veya 
Kossak) öldürdüklerini bildirmiştir. Bundan sonra Arskoye (bugünkü Arça) ve 
Lugovoye halkı Kazan’dan 70 verst (1,06 km=1 verst) uzaklığında bir kale 
yapmışlardır. Aynı ayın 20’ci gününde Sviyajsk şehrindeki Knez Petro Ivanoviç Şuyskiy 
bu insanların dağ tarafına geldiklerini, bunun üzerine komutan Boris Ivanoviç 
Saltıkov’un bir birlikle onlara karşı geldiklerini, fakat mağlup olduklarını yazmaktadır. 
Bu karşılaşmada 36 asilzade çocuğu, 50 asilzade, 170 asker ölmüş, 200 asker, Vali 
Boris de dâhil olmak üzere esir düşmüştür.”
 306
  1553 yılının ilkbaharında isyanlar 
Vyatka’ya, Kama nehri boyunca yayılmıştır.  İsyancılara karşı koymak için valilerin 
emrindeki birlikler yeterli olamamıştır.  
IV.  İvan, hükûmet başkanı Aleksey Adaşev’in kardeşi olan Danil Fedoroviç 
Adaşev komutasında bir orduyu, isyancıları bastırmak amacıyla Kazan taraflarına 
göndermiştir. “Danil’in Kama, Vyatka ve İdil boyunca yerli Kazan ve Nogay halklarını 
mağlup ettiğini, çok sayıda insan öldürdüğünü ve 240 kişiyi de esir olarak Kazan’a 
gönderdiği, daha sonra Çarın buralara ek birlikler gönderdiği”  kronikte yer 
almaktadır.  1553 yılının Eylül ayında Knez Simon Mikulinskiy, Petro Morozov, Ivan 
Şeremetyev, Knez Andrey Kurbskiy komutasındaki birlikler Moskova’dan yola 
çıkmışlardır. Onlar 1554 yılının kış ayları boyunca savaşmışlar, Meşe’deki kaleyi 
yakmışlar, 6.000 erkek ile 15.000 kadın ve çocuğu da esir almışlardır.  Letopisler, 
                                                                                                                                               
303
 
Majarovski, a.g.e.,  s. 6-7
 
304
 N. M. Karamzin, İstoriya Gosudarstva Rossiya, c. VIII s. 182.  
305
 Karamzin, a.g.e., VIII, 182. 

---