m
ənbəyi olduğunu bilirlər. Bunu bilmələri üçün isə onların heç
d
ə bir-biri ilə təmasda olmaları vacib deyil. İnsan hər yerdə
insandır, ətraf aləmi də hər yerdə eyni cür qəbul edir. Bu da
bütün insanların bir qayda olaraq eyni anatomik quruluşa malik
olmalarından irəli gəlir…
Oda sitayişlə onun magik gecünə inam arasındakı fərqə
toxunan L.Qumilyov yazır: “İranda od dini sitayiş obyekti,
türkyut (türk –
G.Y.) tayfalarında isə magiya vasitəsi idi, yəni
əslində onların arasında heç bir oxşarlıq müşahidə olunmurdu”
[20, s.103] .
Şamanizmin izlərini daha yaxşı qoruyub saxlayan
qaraçay-
malkarlılar köhnə ocaqların odunu yeni ocaqlara
dağıdaraq qonşuluq münasibətlərinin də yaxşı olmasını təmin
etm
əyə çalışırdılar [26, s.196]. Türkmən alimi Xocabay
Ataverdiyev
ə görə də “Gök Tanrı inancındakı Od ile
Av
esta`daki Od farklıdır” [51, s.207].
Bel
əliklə, odun, ocağın, alovun insanların ilkin inkişaf
dövründ
ən üzü bu yana dünyanın bir çox xalqlarının arasında
yayıldığı göz önündədir. Araşdırmalar zamanı odun çeşidli
funksiyaları da üzə çıxır: od Günəşin yerdəki rəmzidir, od
birlik, mehribanlıq rəmzidir (ailə ocağı); od canlı varlıqdır; od
g
ələcəkdən xəbər verə bilir; od təmizləyici, paklaşdırıcı,
saflaşdırıcı, qoruyucu gücə malikdir. Tonqalın müxtəlif
xalqlarda ilin müxt
əlif vaxtlarında qalandığını, üzərindən
insanların, hətta ev heyvanlarının keçirildiklərini nəzərə alsaq,
C.Frezerin fikrin
ə şərik olaraq bu tonqalların odun təmizləyici
qüvv
əsinə, gələcəkdən xəbər verə bilmə xüsusiyyətinə inamla
daha sıx bağlı olduğunu söyləyə bilərik. Elə Novruzda da
tonqalın üstündən tullanarkən deyilən “Ağırlığım, azarım-
bezarım oda”, “Sarılığımı al, qırmızılığını mənə ver!”… kimi
345
sözl
ər də, bəzi türkmən boylarının Novruz tonqalını “şaman
odı” adlandırması da… deyilənləri bir daha təsdiqləyir.
Lev Qumilyov da oda at
əşpərəstlərin və türklərin
münasib
ətindən bəhs edərək yazır: “İran düşüncəsində atəş
tapınmanın obyektidir, halbuki türk düşüncəsində təmizləmə
vasit
əsidir” [48, s.103].
Deyil
ənlərdən əldə olunan nəticə bir daha sübut edir ki,
odun, ocağın, tonqalın önəmli yeri olan Novruz bayramı
şamanizmin İslam aləmində yaşayan izlərindəndir.
Bu gün türk xalqları müxtəlif dinlərə qulluq etsələr də,
bir-birind
ən uzaq məsafədə yaşasalar da, əsas məşğuliyyətləri
f
ərqli olsa da (əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq, balıqçılıq), XXI
əsrin
əvvəllərində
bel
ə
onların
adət-ənənələrində,
m
ərasimlərində, gündəlik məişətində şamanizmin izləri qalır,
xristianlıq, lamaizm, İslam pərdəsi altında yaşayır. Əlbəttə ki,
xalq arasında geniş yayılan kartla, daşla, kofe ilə, əllərdəki
cizgil
ərlə, ulduzlarla fala baxma formalarının şamanizmlə heç
bir
əlaqəsi yoxdur. Bahar bayramında çərşənbə tonqallarına
münasib
ətimiz isə şamanlığın İslam pərdəsi altında yaşayan
izl
ərindəndir... və atəşpərəstliklə heç bir əlaqəsi yoxdur.
346
YEKUN SÖZ
Bu gün dünyada baş verən proseslər, qloballaşma adı
altında inteqrasiya, mədəniyyətlərin qaynayıb-qarışması kimi
fikirl
ərin dayaq nöqtələri göstərir ki, müəyyən maraqlara
xidm
ət edən, siyasi gedişlərə təkan verən bu proses geniş əks-
s
əda doğurduqca, milli özünüdərk, özünəqayıdış prosesi də
gücl
ənir və bu da təbiidir. Qloballaşmanın düzgün təbliğ
olunmaması, yanlış qəbul edilməsi və ya elə bu ideyanın
özünd
əki qeyri-müəyyənlik bir çox xalqlarda, əsasən də, qədim
v
ə zəngin mədəniyyəti, tarixi olan xalqlarda özünü itirmək
qorxusu v
ə bununla bərabər də özünəbağlılıq, özünütəsdiq kimi
t
əbii hisslər əmələ gəlməsinə, bundan doğan adekvat
addımların atılmasına şərait yaradır. Bu baxımdan etnik qohum
xalqlar bir-birini öyr
ənməyə, yaxınlaşmağa, böyük qüvvə və
“t
əhlükə” qarşısında birləşməyə cəhd göstərirlər. Uzun əsrlər
bir-birind
ən ayrı yaşamış, dinləri fərqli eyni etnosun
nümay
əndələri olan xalqların mənəvi cəhətdən birləşmə prosesi
daha ağır gedir. Azərbaycan, qaqauz, tıva, xakas və digər türk
xalqlarının etnoqrafik materiallarının tarixi-müqayisəli üsulla
araşdırılması bu xalqların mərasimləri və mərasimlərlə bağlı
m
ənəvi mədəniyyət nümunələri arasında bir çox fərqli və oxşar
c
əhətlər ortaya çıxarır. Oxşarlıqların səbəbi məlum olsa da
(etnik v
ə dil qohumluğu), araşdırmalar göstərir ki, fərqliliklərin
meydana çıxmasının səbəbələri çox müxtəlifdir. Buna təbii
iqlim şəraiti, qonşuluqda yaşayan xalqların, dinlərin təsiri,
ictimai-
siyasi quruluş, təsərrüfat sahələrinin inkişafı və s.
amill
əri əsas göstərmək olar. Lakin fərqlilikləri yaradan bu
amill
ərin arasında din daha güclüdür. Din insanın həyatının
347
bütün sah
ələrinə, o cümlədən də mövsüm mərasimlərinə ciddi
t
əsir göstərir.
Mövsüm m
ərasimləri iqlim şəraiti, əhalinin əsas
m
əşğuliyyət sahəsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan Novruz
(Mertsişor, Çılqayak, Şaqaa, Mevris, Nayruz, Navrez və s.)
bayramının türk xalqlarının mövsüm mərasimləri sırasında
özün
əməxsus yeri var.
M
əlumdur ki, sonradan yayılan dinlər özlərindən əvvəlki
din
ə aid mərasim və ayinləri sıxışdırıb çıxarmağa, buna
müy
əssər ola bilməyəndə isə onu özününküləşdirməyə çalışır.
Özününkül
əşdirmə cəhdi isə həmin bayrama dini elementlərin
daxil edilm
əsi, bayramın vaxtının dindarlar tərəfindən elan
olunması, duaların oxunması, mövcud dinə aid ibadətgahlara
gedilm
əsi, müqəddəslərin ruhlarının yad edilməsi və s.-də
özünü göst
ərir. Azərbaycanda odla bağlı hər bir ayin və adətin
z
ərdüştiliklə, atəşpərəstliklə bağlanması onların dar çərçivədə
öyr
ənilməsinin nəticəsidir. Bu mərasimlərin qarşılıqlı
öyr
ənilməsi Novruz bayramının köklərinin daha qədimlərə
getdiyini bir daha sübut edir. Qaqauzların Martacıq və ya İlk
yaz yortusu, tıvaların Şaqaa, Altay türklərinin Çıl bazı,
Çılqayaq, xakasların Günəşə tayığ, Tun Payram adlandırdıqları
bu bayram adını dəyişsə də, kənar təsirlərə məruz qalsa da,
mahiyy
ətini, ilkin mənasını itirməmişdir. İstər Sibir, istər
qaqauz, ist
ərsə də Azərbaycan türkləri arasında patronimik
qruplar v
ə bu qrupların da sitayiş yeri olan ocaqlar, pirlər,
ovaalar mövcuddur. İslamın, xristianlığın, lamaizmin qoyduğu
qadağalara baxmayaraq, bu gün də türk xalqları həmin yerləri
ziyar
ət edir, qurbanlar kəsir, dilək diləyir, dua oxuyur, Ulu
Tanrıdan, pir, ocaq, ovaa yiyəsindən ailə, tayfa üçün xoş
güz
əran, can sağlığı, xoşbəxtlik istəyirlər.
348
Dostları ilə paylaş: |