15
1.3.
GÖLL RD V SU ANBARLARINDA
SU EHT YATLARI
Göll r t bii su m nb yi olmaqla okeanlarla laq si yo dur. Göll r
yaranmasına gör mü t lif qruplara bölünürl rBunlardan v ndli, çalalı v
b ndli çalalı göll ri göst rm k olar. Bu göll rin m l g lm
arakterl ri
a a ıdakı kimidir:
B ndli göll r – sas n t bii uçqunlar vasit sil
m l g lir;
Çalalı göll r –vulkanik
sürü m l rd n yer kür
sind ba ver n
tektonik prosesl rd n (z lz l ), buz yataqlarının da ıdıcı t sirind n, yeraltı
buzlu layların rim si v da sü urlarının kül kl sovrulması n tic sind
m l g lir;
B ndli çalalı (qarı ıq) göll r– bu göll rin m l g lm si yu arıda
izahı veril n h r iki göll rin yaranması
raitind ola bil r. Bu göll rin
m l g lm sind h r hansı s b b ba lıca rol oynaya bil r.
Buna misal
olaraq Ladoqa v Oneqa göll rini göst rm k olar. Burada ba lıca s b b
taktonik prosesin yaranması olmu dur.
Göll r a arlı v a arsız olurlar. A arlı göll r çayların qidalanma
m nb yi kimi qiym tl ndiril bil r. A arsız göll rd is göld n a ın olmur
v çaylar su götürmür.
Az rbaycan
razisind
250-d n ço sah si
10 min m
2
– d n ço
sah si olan göl vardır. Bunlardan Göygöl, Maralgöl, Na alıq, Acınohur,
Böyük v Kiçik Alagöl, Sarısu, Qanlı, D v batan, A zıbir v s. göll ri
göst rm k olar.
Son ill rd dünyanın bütün ölk l rind su anbarları yaradılır v
bununlada çayın t bii a ımından daha s m r li
v m qsd uy un istifad
olunur. Y ni su anbarı vasit sil çayın t bii a ımı h r hansı t l bata
(suvarma, hidroenergetika, su t chizatı v s.) uy un nizamlanır v da qın
zamanı sel sularını özünd yı araq, yaranacaq f lak tin qar ısını alır.
Dünyanın n böyük su anbarı Uqandada Viktori – Nil çayı üz rind ki Oyen
– Fols su anbarıdır ki, onunda h cmi
16
204,2 km
3
, su güzgüsünün sah si
76 min km
2
, t kil edir. Sonrakı yerl ri
Bratski su anbarı (Rusiya)
169,4 km
3
, Koriba
160,3 km
3
, (Zambezi) Asuan
157 km
3
(Kanada) v s. tutur.
Az rbaycanda is
n böyüyü Ming çevir su
anbarıdır ki, onunda h cmi
16070,0 mln. km
3
- dir. Burada Az rbaycan
Respublikasında istismara verilmi su anbarlarının geni t snifatının
verilm si m qs d uy undur.
Az rbaycanda
ümumi h cmi 21456,8 mln. m
3
olan
41 istismar edil n
su anbarları mövcuddur. Az rbaycanın su anbarları t yinatına, rejim
arakteristikasına, parametrl rin v t bii
rait t sirin gör mü t lifdir.
Su anbarlarının istifad
arakterin gör t snifatı c dv l 1.3-d , h cm v
sah sin gör c dv l 1.4-d , d rinliyin gör c dv l 1.5-d v nizamlanma
arakterin gör c dv l 1.6-da verilmi dir.
Az rbaycanın su anbarlarının hidroloji öyr nilm sin Milli Elml r
Akademiyasının Co rafiya nstututu t r find n 50-ci ill rin ortalarında
ba lanmı dır. 1959-1961-ci ill rd Az rbaycanın göl v su anbarlarının
t dqiqi üçün kompleks ekspedisiyalar t kil olunmu dur. Sonrakı ill rd
respublikada su anbarlarının hidrologiyasının öyr nilm si, su hövz l ri
sahill rinin d d yi ikliy u ramasının, hövz nin lill nm sinin öyr nilm si
üzr bir sıra t dqiqatlar aparılmı dır. «Az rbaycanın su anbarlarının
kadastr»ı t rtib edilmi v 1983-cü ild Az rbaycan Elmi –
T dqiqat Su
Probleml ri nstututunda su anbarlarının te niki pasportla dırılması yerin
yetirilmi dir. Az rbaycanda daha iri su anbarlarının rejimi üzr daimi
mü ahid l r aparılır.
Bununla da, respublikada su anbarlarının mü yy n öyr nilm
t crüb si toplanılmı dır ki, bu da elmi t dqiqatların davam etdirilm si,
geni l ndirilm si v d rinl dirilm si üçün aliml r qar ısında böyük
imkanlar açmı dır.
17
C dv l 1.7
stifad
arakterin gör Az rbaycanın su
anbarlarının t snifatı
Su
anbarı
Tam h cmi
mln. m
3
stifad nin lav
arakteri
1 2
3
4
Enerji t yinatlı su anbarları
1
mkir 2677
rriqasia, su t chizatı, balıq
t s rrüfatı
2 Ming çevir 16070
rriqasia, su
t chizatı,n qliyyat,
rekreasiya, balıq t s rrüfatı
3 Varvara
62
Su
t chizatı
4 T rt rçay 565
rriqasia, balıq t s rrüfatı
5 Araz
1350
rriqasia, su t chizatı, balıq
t s rrüfatı
C mi: 20724
rriqasiya t yinatlı su anbarları
6 A stafaçay 120,00 Balıq
t s rrüfatı
7 A ıncaçay 14,00 Balıq
t s rrüfatı
8
atunlu 4,10
Balıq
t s rrüfatı
9
Göy-göl
6,60
Balıq
t s rrüfatı
10 Az r- hm dli 1,40 Balıq
t s rrüfatı
11
ı lar 1,20
Balıq
t s rrüfatı
12 Safıkürd
3,40
Balıq
t s rrüfatı
13 Madaqız
5,86
Balıq
t s rrüfatı
14
açınçay 23,33 Balıq
t s rrüfatı
15 A damk nd 1,60 Balıq
t s rrüfatı
16 Nohurqı laq 12,60 Balıq
t s rrüfatı
17 A ıq-Bayramlı 3,60 Balıq
t s rrüfatı
18 Yek
ana 9,00 Balıq
t s rrüfatı
19 Cavan ir 4,30 Balıq
t s rrüfatı
20 Hacı-Qadirli
1,22
Balıq
t s rrüfatı
21 Arpaçay
150,00 Balıq
t s rrüfatı
22
Bata-bat «0»
1,60
Balıq t s rrüfatı
23
Bata – bat «2»
1,20
Balıq t s rrüfatı