Generallari
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 - İsrafil bəy ucaboylu, enlikürəkli, qarayanız adam idi. Hüseyn dayı ilə birgə Yadigarovların həyətini, bərbad hala düşmüş bağlarını gəzirik. O, mənə nəvə İsrafil bəydən söhbət açır.. - Bəy İngiltərədən bir at gətirtmişdi. Od parçası idi. Mən onda gənç idim, on dörd- on beş yaşım ancaq olardı... Atam, əmilərim danışardılar ki, rus-yapon müharibəsində İsrafil bəy, döyüşlərin birində yaponların topunu qılınc gücünə əsir almışdı. Qafqaz süvari briqadasının tərkibində vuruşan mayor İsrafil bəy Yadigarov (nəvə) 1905- ci ildə zabitlərə məxsus müqəddəs Georgi ordeninin ikinci dərəcəsi ilə təltif olunmuşdur. O, böyük dramaturqumuz Mirzə Fətəli Axundovla yaxın dost olmuşdur. 1916-cı ildə çar soldatları kasıb kəndliləri çox incidirmişlər. Ağır vergi, müharibəyə əsgər toplanışı camaatı cana doydurubmuş. Yanı soldatlı pristav, uryadnikli qubernator kəndi çapıb talayırmış. Qaçağanlı Mustafa Tağı oğlu, Məmmədtağı Axundoğlu və Qasımlı Kərəm qubernatorun iki soldatını öldürürlər. Az keçmir ki, iki polk əsgər Qaçağan kəndini mühasirəyə alıb kasıb kəndliləri döyür, işgəncə verib cinayətkarları tələb edir. Kəndin bir neçə bəyi, hətta ortancıl qardaş Sadıq bəy Yadigarov da qubernatordan təvəqqe edir ki, camaatı nahaqdan incitməsin. Həsən bəy kənddə yox imiş, Tiflisdə imiş. Ona xəbər göndərirlər. O, dərhal kəndə gəlir. Çamaatı döydürən qubernator faytondan general düşdüyünü görüb özünü yığışdırır. Həsən bəy: - Bu nə özbaşınalıqdır, mənim kəndimdə? Qubernator: - Əlahəzrət, mən onlardan soldatları öldürən cinayətkarları tələb edirəm. - Cənab qubernator, siz kasıb kəndlilərə vurduğunuz zərəri ödəyin, mən də bu saat sizin öldürülmüş əsgərlərin qan pulunu artıqlaması ilə verərəm. O ki, qaldı cinayətkar kəndlilərin sizə divan üçün verilməsinə... Nə qədər ki, mən sağam, siz onları (heç vaxt ala bilməyəcəksiniz... Dodaqaltı donquldanan qubernator: - Əlahəzrət, məndə o qədər pul hardandı? - Onda gedin işi divan-məhkəməyə verin... Suyu süzülən qubernator əsərləri də yığıb kəndi tərk edir. Bir daha geri qayıtmır. Ağsaqqal Hüseyn Eyyuboğlunun söhbəti: - İnsani keyfiyyətlərə məxsus olan Həsən bəy çox rəhmli və səxavətli adam idi. Kəndlilərə icarəyə verdiyi yerin bəhrəsini məhsula görə alardı. Bacarıb verə bilməyənlərə, külfəti çox olanlara güzəştə gedərdi. Həyat yoldaşı Rüxsarə xanım əmisi qızı idi. Atalar məsəlidir, ərlə arvadın torpağı bir yerdən götürülər. Həsən bəy kimi Rüxsarə xanım da kəndin, Borçalı mahalının bütün xeyir-şər işlərində iştirak edərdi. Kasıb da, ortabab da bəyin bəzəkli faytonunda gəlin gətirər, qız köçürərdi. Onlar heç kəsdən, heç nəyi əsirgəməzdilər. Xoşxasiyyət və rəhmli Rüxsarə nənə kənd qızlarının toylarına gedər, qız-gəlinlərə hədiyyə alardı. Toyun bəyinə isə hədiyyəni Həsən bəyin özü alardı. Kasıblar üçün ayrıca qazan asdırardılar, onları yedizdirib- içirdərdilər. Sadıq bəy Yadigarovun arvadı gürcü qızı idi. Üç oğlu vardı: Arçil bəy, Vəli bəy və Davud bəy. Otuz yeddinci il onları kəndimizdən yox, bütün ölkədən didərgin saldı. Heç kəsə də pislikləri dəyməmişdi. Çox sadə, əliaçıq adamlardılar: rəiyyətlə rəiyyət, bəylə bəy idilər. Deyirlər, Sadıq bəyin kiçik oğlu Davud bəy bir neçə il əvvəl gəlib nənəsinin qəbrini ziyarət edib. Deyib ki, Zestafoni şəhərində yaşayır. Azərbaycanlı familiyası ilə ona dinclik vermirmişlər. Ona görə də Davud Sadıqoviç Yadigaraşvili olub. İllər nə qədər amansız və sərt olsa da bu əsilzadə nəslin oğullarının əvəzsiz xidmətini nə hafizəmizdən silə bilib, nə də daş yaddaşlardan. Tbilisindən Gəncəyə qədər elə bir məclis yoxdur ki, onların adı anılıb, sözləri danışılmasın. Tiflis də imarəti, Borçalıda yurdu, qədim Gəncədə səxavəti qalıb bu nəslin oğullarının. Əgər yolunuz Gəncəyə düşsə XVII əsrdə inşa edilmiş “İmamzadə” kompleksinə baş çəkin. Bu qədim memarlıq abidəsinin giriş qapısındakı qızılı rəngli yazıları oxuyun: “1296-cı ildə (1917-ci ildə) Tiflisin Borçalı qəzasından olan mayor İsrafil bəy Yadigarov bu müqəddəs qəbrin günbəzini öz pulu ilə ucaltdırmışdır”. 35 Burda kiçicik bir haşiyə çıxıb XIX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış qazaxlı şair Mustafa ağa Arif Şıxlinskinin Borçalı bəyləri haqqında olan bir şeri ilə oxucuları tanış etmək istəyirəm. “Yeni dövrün möcüzəli məxluqu” titulunu qazanmış general Aleksey Petroviç Yermolov Qafqaza hakim təyin olunan gündən yerli bəylərdən, ziyalılardan çar hökumətinə dönüklüyə görə şübhələnənləri dəstə-dəstə Sibirə sürgün etdirirdi. Mustafa ağanın sürgündən yazdığı “Düşmüşəm” qoşmasından məlum olur ki, bəylərdən biri namərdlik edib nahaqdan onun üzünə durub şər atmışdır. Buna görə də hökumət onu zaval təriqi ilə Rusiyaya sürgün etmişdir. “Ağlaram” qoşmasında isə Mustafa ağa Arif Qazax, Şəmşəddin və Borçalı bəylərinin mərdliyini, on dörd il həsrətini çəkdiyi sərçeşməli bulaqlarımızı, süsənli-sünbüllü dağlarımızı tərənnüm edir. Bu tuthatut günlərdə Borçalı bəylərinin elinə, obasına sadiq qaldığını, ağır günlərdə, namərd zəmanədə möhkəm və dönməz olduqlarını iftixarla yazır: Qaldı paydar Borçalının bəyləri, Meydan günü bir-birindən yegləri, Mehman qarşısına mərd gəlməkləri, Yadıma düşəndə onlar, ağlaram! Hanı Qazax? Mehribanlıq gedibdir, Ağalıq, sultanlıq, xanlıq gedibdir, Nücəbədan alişanlıq gedibdir, İtibdir şövkətü şanlar, ağlaram! Təkəli kəndinin üst yanında kiçicik bir təpə var. Əsrləri yola salmış Babkər dağının ətəyindəki bu boz təpədə, salxım söyüdlər altındakı məzarda bir igid, bir bəy uyuyur. Vaxtilə onun kəhəri Suqovuşanda kişnəyəndə Gümrüdə bəd xəyallara düşənlər diksinib qorxardı. Bu kişnərtindən Çubuxlunun göy yaylaqları, Cəlaloğlu meşələri lərzəyə gələrdi. Lori dərəsinin yalçın qayaları bu kəsilməyən kişnərtidən əks-səda verərdi. İndi bu təmtəraqsız məzar daşında çox qısa bir yazı var: general-mayor Həsən bəy İsrafil ağa oğlu Yadigarov, 1854-1934”. Çoxdan unudulmuş general babamızın məzarını gec də olsa yad etdik. Ruhuna rəhmət oxuduq. Dağılıb talan olmuş həyət-bacasına baş çəkdik. Ovlağından ötüb keçdik. Vaxtilə tərlan ilə şikar elədiyi süsənli-sünbüllü dağlarını gəzdik. Gəzdikçə kövrələ-kövrələ əzabkeş şair Mustafa ağa Arif Şıxlinskinin şerinə üz tutduq. Ellərimiz vardı bəyli-paşalı, Dağlarımız vardı əlvan meşəli. Süsənli, sünbüllü, tər bənövşəli Qaldı bağlar, xiyabanlar, ağlaram! NƏRMİN XANIMLA KİÇİK MÜSAHİBƏ General babasının sənədləri ilə tanış olmaq üçün Rəna xanımla yenidən görüşdüm. O dedi ki, Yadigarovun şəklini Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin elmi işçisi Nərmin xanım Tahirzadəyə göstərin, bəlkə o tanıdı. Məncə o, mərhum Sara xanım Talışinskaya-Xurramoviçlə görüşmüşdü. Sara xanım general Mirkazım xanın qızı idi. O, inqilabdan əvvəl Kiyev Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi... Belə axtarışlarda həmişə köməyimə çatan xeyirxah Nərmin xanım məni neçə aylıq intizardan qurtardı. Şəklə baxan kimi: - Bu, Ağabəy Yadigarovdur, - dedi, - Rusiyada təhsil almış ilk azərbaycanlı ziyalılardan biridir. M.F.Axundovun əlifba islahatı haqqında olan məktublarının birində Ağabəy Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|