Geologiya-qidruv va kon-metallurgiya

1.3. O’zbekistonda respublikasida odam immunitet tanqisligi virusi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi avj olishi bo’yicha statistik ma’lumot.
O’zbekiston respublikasida odam immunitet tanqisligi virusi/ Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi infeksiyasining o’sishi 2001- 2009- yillarda kuzatildi. Ammo 2010- yilga kelib bemorlar soni 2009- yildagiga nisbatan 5.5 % ga kamaydi. 2011- yilning 6 oyi ichida esa 2010- yilning shu davriga nisbatan 559 nafar (24 %) be- morga kamaydi. Ammo kasallanish darajasi buxoro. Sirdaryo. Xorazm. Qashqadaryo viloyatlarida biroz ortdi. 2011- yilning 6 oyida toshkent shahrida. Toshkent andijon. Farg’ona va samarqand viloyatlarida bemorlar ko’proq aniqlandi 2011- yilda aniqlangan bemorlarning 51.6 % ini erkaklar 48.4 % ini ayollar tashkil etadi. Ammo bemorlar orasida ayollarning salmog’i sirdaryo viloyatida 63.6 % ni. Jizzaxda 61.1 % ni. Farg’onada 58.5 % ni. Andijonda 57.9 % ni. Toshkentda 55.8 % ni. Qashqadaryoda 51.5 % ni tashkil etgan.
Epidemiologik tahlillarga ko’ra. 2011- yilning 6 oyda aniqlangan bemorlarning
39.7 % jinsiy aloqa orqali 29 6 % parenteral yo’l bilan kasallikni yuqtirib olganlar
4.8 % holda esa vertikal yuqish kuzatilgan. 2010- yili esa bu ko’rsatkichlar mos ravishda 29.6 %. 39.3 % va 3 3 % ni tashkil qilgan edi. 2010- yilning 6 oyi ichida 340 nafar homilador ayollarda ushbu infeksiva aniqlangan bo’lsa. 2011- yilning shu davrida bu ko’rsatkich 214 nafarni tashkil etdi ya’ni 37 1 % ga kamaydi
Tibbiyot xodimlari orasida ham odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasiga chalinish hollarining ortib borishi tashvishlidir. 2010- yilning 6 ovi mobaynida 14 nafar tibbiyot xodimida odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi aniqlangan bo’lsa 2012 yilning shuncha davrida 19 nafarda aniqlandi. Respublika- da mehnat migrantlari orasida odam immunitet tanqisligi virusi bilan kasallanish ko’rsatkichi vuqoridir. 2010- yilning 6 oyida 79 migrantda kasallik aniqlangan bo’lsa 2011- yil shuncha davrda 73 ta migrantda aniqlandi
O’zbekistonda 14 yoshgacha bo’lgan bolalar orasida odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasining tarqalishi 2010- yilning 6 oyiga nisbatan 2010 1- yilning 6 oyida 24.4 % ga kamaygan.
2011- yili aniqlangan bemor bolalarning 118 nafari (33.1 %) andijon viloyatida. 60 nafari (16.8 %) farg’ona viloyatida. 28 nafari (7 9 %) namangan viloyatida. 48 nafari (13.5 %) toshkent shahrida ro’yxatga olingan.
Ammo 4-6% oshli bolalar orasida kasallanish darajasi hamon yuqoridir. Agar 2010- y ilning 6 o\ ida 4-6 yoshdagi bemor bolalar barcha ka- sallangan bolalarning 48 1 % ini tashkil qilgan bo’lsa. 2011 -yilning shuncha davrida bu ko’rsatkich 56.2 % ni tashkil qilgan 2009- vilgacha bo’lgan ma’lumotlar tahlili shuni ko’rsatadi- ki bolalarga odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi 55 % hollarda parenteral yo’l bilan. 17 % hollarda esa vertikal yo’1 orqali yuqqan. Parenteral yo’l bilan yuqqanlarda 62.1 % tibbiy muolaja paytida (igna va sistemalar orqali) 2 5 % qon quyilganda esa o’mrov osti venasiga kateter qo’yilganda yuqqan 2006- yil 1- yanvar holatiga ko’ra mamlakatda odam immunitet tanqisligi virusi infeksivasining so’nggi bosqichida (orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi) bo’lganlar soni. Ro’yxatga olish malumotlariga ko’ra. 1519 kishini tashkil etdi.

8-rasm orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi labaratoriyasi
Epidemiya boshlangan vaqtdan buyon ro’yxatga olingan odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyali 712 kishi vafot etgan. Ularning
101 nafari orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi kasailigi nalijasida dunyodan ko’z yumgan. O’zbekistonda odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyali kishilarning yarmidan ko’pi odam immunitet tanqisligi virusi tashxisi qo’yilgandan so’ng 5 yil ichida vafot etmoqda. O’zbekistonda odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyali kishilarda
Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi rivojlanishiga olib keladigan omil sil kasalligi epidemiyasidir (bu o’rinda odam immunitet tanqisligi virusi bilan kasallanish silning rivojlanishiga sabab bo’lgani yoki sil kasalligi bor kishi odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasini yuqtirganining ahamiyati yo’q).
Ro’yxatga olingan kasallanish holatlarining ma’lumotlariga ko’ra 2005- yilda o’zbekistonda har 100000 kishidan 138 nafari sil kasalligiga chalingan. Shunisi shubhasizki. Aynan sil kasalligi odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyali kishilarning asosiy ikkilamchi kasalligi hisoblanadi. 2006- yilning 1- yanvari holatiga ko’ra sil va odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi bilan bir vaqtda kasallanish holati 655 kishida aniqlangan. Ortirilgan immumtet virusidan vafot etgan 366 nafar kishida sil kasalligi tashxisi qo’yilgan.
Epidemiyani harakatlantiruvchi kuchlar respublikada epidemiyani harakatlantiruvchi asosiy kuch sifa- tida giyohvand moddalarni iny eksiya yo’li bilan nolegal (yashirin) iste’mol qilinishidir. Bu jaraylonda tarkibida odam immunitet tanqisligi virusi bo’lgan qon bilan zararlangan umumiy shpris ignalar va eritmalardan foydalaniladi. Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi xizmati tomonidan 2005- yilda amalga oshirilgan xulqator bo’yicha o’tkazilgan nazorati mamlakatning 14 ta ma’muriy hududidagi igna orqali giyohvand moddalarni iste’mol qiluvchilar
O’zbekiston respublikasi bosh davlat sanitariyasi respublikada qon donorlari orasida odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi. Virusli gepatitlarning В. С’ va D turlari bilan zararlanish holatlari aniqlanayotganligi haqida respublika davlat sanitariya-epidemiologiva nazorati va orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi markazlari tomonidan taqdim etilgan hujjatlarni. Shuningdek. «Quyilavotgan qonning xavfsizligini baholash» bo’yicha sds ma’lumotlarni o’rganib chiqib respublikada odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi bo’yicha epidemik vaziyatning murakkabligi saqla- nib kelayotganligini aniqladim. Odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi bilan zararlangan bemorlami soni yildan yilga ortib bormoqda. Agar 2001- yilda odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi 549 holda ro’yxatga olingan bo’lsa. 2002-yilda ularning soni 981 ta. 2003- yilda 1836 ta. 2004- yilda esa 2028 tagacha ko’paydi. Hozirgi kunda odam immunitet tanqisligi virusi hamda virusli gepatitlarni В. С va D turlari bilan zararlanish holatlari. Nafaqat inveksion giyohvandlar.
Tijorat maqsadida jinsiy aloqa qiluvchilar jinsiy aloqa orqali infeksiyalar bilan kasallangan bemorlar. Jazoni o’tash muassasalaridagi shaxslarda. Balki qon donorlari orasida ham ro’yxatga olinmoqda. Qator holatlarda. Donorlar qoni va uning tarkibiv qismlari spirtli ichimliklarni suist’emol qiluvchilar. Doimiy ish joyi bo’lmagan. Inveksion giyohvandlar kabi donor bo’lishi ta’qiqlangan toifadagi odamlardan olingan qondan tayy orlanay otganligi. Bu borada hushyorlikni yanada oshirislmi taqozo etmoqda. Ortirilgan immumtet virusiga ifa musbat bo’lgan donorlar soni yil sayin ko’paymoqda. Ular orasida immunitet oblot usulida tasdiqlangan odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi bilan og’rigan bemorlar soni ham ortib bormoqda.
Mamlakat hududiy jihatdan mamlakatlariga geroin moddasini olib o’tish yo’lidajoyiashgan bo’lib bu hol noqonuniy bozorda geroin moddasining doimiy taklifi mavjudligiga olib keladi va o’zbekistonga uning hududidan noqonuniy tarzda olib o’tilay otgan geroin moddasining tarqalishi xavfini tug’diradi. Bu esa giyohvand moddalar (iste’mol qiluvchilar sonining ko’pa yishiga. Oqibat natijada esa ortirilgan immumtet virusi/orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi ning tarqalishiga olib kelishi mumkin.

9-rasm tanadagi toshmalar
O’zbekistonda odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi tarqalishining ahamiyatiga ko’ra ikkinchi o’rinda bo’lgan уo’li infeksiyaning jinsiy aloqa yo’li orqali yuqishidir. Mamlakatning 14 ta ma’muriy hududida olib borilgan. Tanlangan 1350 nafar seks xizmati ko’rsatuvchilar (sxk) bo’yicha o’tkazilgan dozorli epidemiologik nazorati maiumotlariga ko’ra bu guruhga mansub shaxslarning 35 % doimiy boimagan juftlar bilan aloqaga kirishish paytida himova vositalaridan (prezervativlardan) foydalanmaydi. 5 % ghohvand moddalarni inyeksiya yo’li bilan iste’mol qiladi. 2005- у iida toshkent shahrida sxk orasida zaxm (sifilis) kasalligining tarqalishi tanlangan 325 kishining 8.5 %
Samarqandda tanlab tekshirilgan 284 kishining 9.5 % da aniqlangan bo’lib bular xavfii jinsiy amaliyotlardan guvohlik beradi. Ko’p sonli juftlar bilan jinsiy aloqaga kirishishga moyil yana bir aholi guruhiga erkaklar bilan jinsiy aloqa qiluvchi erkaklar (esaqe)lar kiradi. 2005- yilning noyabrida toshkent shahridan tanlangan 102 nafar esaqelar orasida o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra. Uch oy davomida ularning bir jinsli juftlarining o’rtacha soni 22 kishini tashkil etgan. Shu bilan birga so’rovda qatnashgan esaqening 38 % ham erkaklar. Ham ayollar bilan jinsiy aloqaga kirishganligini xabar qildi. Bu esa ortirilgan immumtet virusi/orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi ning esaqe guruhidan umumiv populatsiyaga chiqib ketish imkoniyatini tavsiliaydi. 39 % doimiy bo’lmagan erkak jufti bilan jinsiy aloqa paytida himoya ositalari (prezervativ) dan foydalanmagan. Ayollar bilan jinsiy aloqa pay tida esa 58 % (prezervativdan) foydalanmagan. Ularning 39.5% i so’nggi paytlarda jaybyuk alomatlari borligini xabar qilishdi tanlangan guruhda zaxm kasalligining tarqalganligi 7.8 % ni tashkil etdi.
Yuqish xavfi darajasi yuqori boigan ayrim aholi guruhlari xatti-harakati ularning vakillari o’rtasida odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi. Virusli gepatit zaxm kasalligi tarqalganligi darajasi bilan belgilanadi.
Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi ga moyil bo’lgan guruhlar orttirilgan immunitet itet tanqisligi sindromi aholining quyidagi baqalarida ko’proq uchraydi:
1. Besoqolbozlar.
2. Giyohvandlar - ularning soni turli mamlakatlarda turlicha.
3. Gemofiliyaga duchor bulgan bemorlar. Bu kasallik bilan. Asosan erkaklar kasallanadilar. Bunday bemorlarda qonning ishida ishtirok etadigan omillar yetishmaydi. Yangi va tabiiy qondan tayvorlangan konsentrat (kerakli omillar yig’indisi) tayyorlash uchun 2000-5000 donorning qoni kerak bo’ladi. Bu hoi ortirilgan immumtet virusining yuqish xavfini oshiradi.
4. Turli xil sabablarga ko’ra qon quyiladigan bemorlar va boshqa toifadagi shaxslar. Qon va qon preparatlari olinadigan kishilar orasida orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi hollari keyingi yillarda ko’pay ib bonnoqda.
5. Jinsiy sheriklarini tez-tez almashirib turadigan geteroseksualistlar. Kasallik. Ayniqsa «uqalash xona»lariga va fohishaxonalarga qatnaydigan erkaklar va fohishalar orasida ko’paymoqda. Bemorlarning ko’pchiligini ayollar tashkil etmoqda (29-50 %). Agar gomoseksualizm erkaklar orasida orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi ning keng tarqalishiga olib keladigan bo’lsa. Geteroseksual jinsiy aloqalar va keng ko’lamda qon quyilish hollari kasallikning ayollar orasida ko’payishiga sabab bo’lmoqda.
6. Yuqorida sanab o’tilgan aholi tabaqalaridan tug’ilgan ayniqsa. Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi ga chalingan bemorlardan va odam immunitet tanqisligi vi- rusi (odam immunitet tanqisligi virusi) vuqqan shaxslardan tug’ilgan bolalar. Bunda kasallik ko’pincha homila yo’ldoshi orqali go’dakka o’tadi. Shuningdek. Homila tug’ruq yo’llaridan o’tayotganida (tug’ish paytida) qin va bachadon bo’ynidagi retroviruslardan zararlanshi mumkin. Bemor onalar sutini emgan bolalarning orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi bilan kasallanishi yuqorida avtib o’tilgan edi.

10-rasm yoshlarda avj olishi
O’zbekistonda odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi yuqishining ijtimodam immunitet tanqisligi virusi va muhitga oid omillari yoshlar ayniqsa qizlarning xabardorligi darajasiga. Natijada xavfsiz xulq-atvor tanloviga ta’sir ko’rsatuvchi muhim ijtimoiy omillar orasida jinsiy masalalar va odam immunitet tanqisligi virusi yuqishi masalalarini muhokamasining an’anaviy tarzda milliy axloq-odob qoidalariga zid ekanligini qayd etish mumkin. Ushbu masalalar muhokamasining ta’qiqlanishini xotin-qizlarning tengsizligi. Ayolning moddiy jihatdan erkakka qaramligi erkaklar va ayollar tomonidan nikohga- eha bo’lgan jinsiy aloqalarga nisbatan ikki xil ijtimodam immunitet tanqisligi virusi axloqiy qarashlarning qo’planilishi shuningdek. Avollarga nisbatan oilaviv zo’rovonlikka jamoatchilik bag’ri kengligi tufayli yanada kuchayadi.
Jamoatchilik orasida prezervativlarga talab darajasi pastligicha saqlanmoqda. O’zbekistonda odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi tarqalishining muhim sababla- ridan biri odam immunitet tanqisligi virusi bilan vashovchi kishilarning kamsitilishi (stigmatizatsiya) bilan bog’liq. Vaziyatning tahlili shuni ko’rsatdiki. Hozirgi paytda mamlakat aholisi o’zining odam immunitet tanqisligi virusi maqomini bilmaslikni afzal ko’rmoqda.
Odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi bilan kasallangan kishi zimmasiga kasallikni boshqa odamga yuqtirish xavfi yuzaga kelgan taqdirda qonun oldida javobgarlik shaklidagi qo’shimcha mas’uliyat yuklanadi. Odam immunitet tanqisligi virusi maqomi to’g’risidagi axborotni oshkora bo’lishi odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi bilan kasallangan kishiga nisbatan ijtimodam immunitet tanqisligi virusi cheklab qo’yish qoilanilishiga olib keladi. Odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasi orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi epidemiyasi avj olishi sabablarining yana bir guruhi biologik omillar hisoblanadi. Bu orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi infeksiyali kishilarning davolanish bilan yetarli darajada qamrab olinmasligi bo’lib. Bu hol odam immunitet tanqisligi virusi musbat subpopulatsiyasining virus yuklamasini yuqori bo’lishi va odam immunitet tanqisligi virusi infeksiyasining уuqish ehtimolini yuqori bo’1ishini belgilaydi