Gillis en de Stoa
Yüklə 311,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
rust, terwijl veel geleerden en kunstenaars het in de regel wel zo prettig vinden als hun uitingen niet al te driftig op maatschappelijke gewenstheid en ‘regimevriendelijkheid’ worden gecontroleerd. De gewenste stabiliteit en vrijheid zijn in die tijd allesbehalve vanzelfsprekend. In 1560, bijvoorbeeld, worden in Gillis’ standplaats Antwerpen per plakkaat knellende verbodsbepalingen uitgevaardigd die een strenge ketening van de vrijheid van kritische meningsuiting over koning, kerk en ander gezag tot doel hadden – en in de aanloop naar het beroemde landjuweel van het jaar daarop, konden rederijkers en andere (taal)kunstenaars kennis maken met de onprettige consequenties daarvan. 58 Even daarvoor, in 1558, was Frans Fraet, een bekende rederijker maar ook boekdrukker en uitgever, nog op de Grote Markt onthoofd vanwege de verspreiding van hervormingsgezinde boeken. In deze hectische periode leeft en vertaalt Gillis.
Zoals eerder opgemerkt hangt de populariteit van de Stoa traditioneel samen met maatschappelijke onrust, chaos en onzekerheid. De Stoa biedt troost in bange tijden. 59
Het is dan ook allerminst verwonderlijk dat in deze periode méér mensen zich aan een stoïsch vertaalstuk wagen. Sterker nog, de eerste helft van de zestiger jaren van de zestiende eeuw laat een plotselinge explosie zien van Stoa-vertalingen in onze moedertaal. Als eerste moeten we hier Dirk Volckertsz. Coornhert noemen. In 1561 brengt hij Officia Ciceronis, 60 dat weliswaar niet puur stoïsch is, maar dan toch wel met name op de Stoa gericht en bovendien als belangrijk doorgeefluik van het stoïsche gedachtegoed wordt gezien (Cicero is wel omschreven als ‘a sympathetic and well-informed outsider’). 61 In 1562 vertaalt Coornhert Seneca’s Vanden weldaden. 62
Ook zijn eerste Boëthius-vertaling (Die vertroestinghe der wyssheyt), mag niet ongenoemd blijven; zoals eerder gezegd bevat dit werk van Boëthius belangrijke stoïsche elementen. 63 In 1564 verschijnt dan Epiktetus via Gillis’ Hantboecxken. En in 1565 vertaalt Cornelis Beresteyn TGulden boeck uit het Spaans – een werk gebaseerd op leven, uitspraken en brieven van de stoïsche keizer-filosoof Marcus Aurelius. 64 Het wordt door de Antwerpse lettersnijder Ameet Tavernier op de markt gebracht.
58 Zie bijvoorbeeld Marnef 2003, p. 176-177. 59 Zie ook P.H. Schrijvers in Lipsius 1983, p.12. 60 Officia Ciceronis, leerende wat yeghelijck in allen staten behoort te doen, te Haarlem uitgebracht door Jan van Zuren; natuurlijk een vertaling van Cicero’s De officiis. De proloog bevat ook Coornherts bekende (en foutieve) reconstructie van de uitvinding van de boekdrukkunst te Haarlem, vanwaaruit de kunst door ontrouwe knechten op slinkse wijze naar Mainz zou zijn gesmokkeld, de stad waar de druktechniek vervolgens verder zou zijn ontwikkeld. Herdrukken in 1589 en 1604. 61 Kraye 2004, p. 21. Zie voor het stoïsche gehalte van Cicero’s werk bijvoorbeeld Verbeke 1983, p. 14v. 62 Lucius Anneus Seneca Vanden weldaden: leerende den rechten aart van broederlijcke liefde, getrouwe vrientschappe ende beleefde huesscheyt, te Haarlem uitgebracht door Jan van Zuren. Een vertaling door Coornhert van Seneca’s De beneficiis. Herduk in 1589. 63 Boëthius, Die vertroestinghe der wyssheyt, tot troest van den bedroeffden raedt vanden onverstandigen und int gemeen tot alder menschen salicheit Boethius; wt den Latyne verduydischt, unde nu nyen gedruct, Deventer 1557 (Symon Steinberghen). Het betreft een overzetting van de eerder genoemde Gentse Boëthius uit 1485 in courant en gezuiverd Nederlands. Overigens was Coornhert zelf achteraf zeer ongelukkig met het resultaat en zou hij er later op terugkijken als broddelwerk – grotendeels veroorzaakt door zetfouten van de drukker, maar waarschijnlijk ook ten dele aan Coornhert zelf te wijten, zoals Bonger meldt (Bonger (1978), p. 359). In 1585 – toevallig precies een eeuw na de voltooiing van de Gentse Boëthius? – maakt Coornhert deze smet op zijn blazoen goed met een gloednieuwe en zeer professionele vertaling uit het Latijn. 64 TGulden boeck, uan tleuen ende seyndbrieuen vanden welsprekenden orateur ende keyser Marcus Aurelius, Antwerpen. Een vertaling van Libro Aureo de Marco Aurelio (1528) van Antonio de Guevara, bisschop en hofprediker van Karel V. Het werk bestaat uit twee delen. Het eerste deel
13
Dat de Stoa-arbeid van deze vertalers in een lange traditie staan betekent niet dat Gillis, Coornhert en Beresteyn mosterd na de maaltijd leveren. Hun receptie van de Stoa heeft heel eigen zwaartepunten en het is interessant om te zien hoe die samenvallen en zelfs interfereren met een aantal contemporaine ontwikkelingen: de ontginning van de Nederlandse taal en de verdere emancipatie van de burger in de Lage Landen. Om met dat eerste te beginnen, de presentatietechniek van deze nieuwe lichting Stoa-verbreiders is duidelijk op andere leest geschoeid. Niet langer wordt stoïsch materiaal in bewerkte, geparafraseerde vorm aangeboden, zoals dat bij Maerlant, de rederijkers en nog in 1512 bij Van der Noot gebeurde. De werken van de zestiger jaren zijn ‘echte’ vertalingen, die in professionaliteit niet veel onderdoen voor wat wij tegenwoordig onder vakbekwaam vertaalwerk verstaan. Deze professionalisering houdt gelijke tred met de ontwikkeling van het Nederlands. Veel Lagelanders voelen de wens, en Coornhert is hier wel een buitengewoon goed voorbeeld van, de moedertaal te reinigen van leenwoorden en andere uitheemse, meest Latijnse en Franse smetten. Middelnederlandse equivalenten van niet- Nederlandse begrippen worden – met wisselend succes – ge(her)introduceerd en ook het bedenken van neologismen is niet van de lucht. De proloog van Coornherts Officia
in feite weinig inleiding op Cicero (voor dat laatste voegt Coornhert liever twee brieffragmenten van Erasmus bij). 65 Coornhert roept op onse sprake te beteren, van vreemde woorden te reynighen, van verdoruene te ghenesen, ende met haren eyghen natuerlijcken aert te eeren doort afschuymen, wtmonsteren ende wech bannen vande Latijnsche, walsche ende vreemde woorden. 66 Hij prijst Jan van den Werve als degene die met zijn tresoor der duytscher talen op passende wijze in actie kwam. 67
Op zijn beurt stelt ook Gillis zich als professioneel en zakelijk vertaler op. In de (korte) inleiding die hij geeft op de dialoog tussen Epiktetus en keizer Hadrianus en het vraaggesprek tussen Hadrianus en de filosoof Secundus (beiden direct achter het Hantboecxken gevoegd) verklaart hij bijvoorbeeld niet te geloven dat deze werken werkelijk van Epiktetus’ hand zijn. Een duidelijk staaltje humanistisch-kritisch uitgeven. Ook verantwoordt hij daar netjes de toevoeging van woorden in de tekst, die onbekende Romeinse gewoonten voor de lezers begrijpelijk moeten maken. 68 Naast de zuiveringswens wordt vanaf het midden van de zestiende eeuw ook steeds vaker de roep gehoord om een Nederlandse ‘eenheidstaal’, die boven alle regionale taalverschillen een standaard biedt. Ook op dit punt betoont Coornhert zich een groot voorvechter, getuige alleen al de medewerking die hij verleende aan
behandelt Marcus Aurelius’ leven en is grotendeels fictie. In het tweede deel zijn wijze stoïsche lessen opgenomen, via een twintigtal brieven van Marcus Aurelius. Zie bijvoorbeeld Vosters 1985, p. 209. 65 Fragmenten van brieven aan Jacob Tutor, pensionaris van Antwerpen. 66 Officia Ciceronis, p. 6 r . Bovendien herintroduceert hij enkele oude woorden, die wel goet, maer out duytsch [namelijk Middelnederlands] zijn, als zege voor victorie, byspel voor exempel, grondvest voor fondament, grootachtbaerheydt voor authoriteyt, p. 8 r . 67 Bedoeld is Jan van den Werve’s Den schat der Duytsscher talen: Een seer profijtelijc boeck voor alle de gene: die de Lat. sprake ende meer andere niet en connen, ende bysondere die het recht hanteren, Antwerpen 1559 (Hans de Laet). Coornhert neemt enkele woorden van hem over, al beseft hij dat die het publiek soms wat ongewoon in de oren zullen klinken. 68 Zie Hantboecxken, p. G8 v .
14 Yüklə 311,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|