57
ərəb qrafikasına əsasən yazırıq, lakin türkcə ifa edirik. Bu
da səhvlərə gətirib
çıxarır”.
N.N
ərimanov məktəblərdə ana dilinin tədrisini çox vacib sayırdı (290, t.1,
s.98). O, bir m
əqaləsində dilimizə hörmətin əsas təzahürü kimi sözlərin düzgün
ifad
ə olunmasını qeyd edirdi (285, t.1, s.76). 1906-cı ildə “Həyat” qəzetində çıxmış
“Bu gün
” adlı məqaləsi onun milli ədəbiyyatımızda ana dilində ifadə olunmuş ən
ali hissl
əridir (284, I c, s.98-101). N.Nərimanov 1916-cı ildə deyirdi: “Bir millət
özünü tanımayınca hüququnu düşünməz. Tanımaq üçün də milli dil, milli məktəb,
milli m
ətbuat, milli ədəbiyyat lazımdır. Bunların da meydana gəlməsi və tərəqqisi
bizim üçün hürriyy
ətə bağlıdır...” (345, 20 yanvar 1916; 247). N.Nərimanov hələ
çarizm dövründ
ə türkdilli xalqlara qarşı yönəlmiş “assimilyasiya”, “ruslaşdırma”,
“xristianlaşdırma” siyasətini açıq-aydın tənqid etmişdir. 1905-ci il inqilabının
g
ətirdiyi dəyişikliklər arasında Rusiyanın türkdilli xalqlarının öz milli
düşüncələrinə qayıdışını xüsusi vurğulamışdır: “1905-ci ildə “bahar” gəldi.
İlminskilərin qələmləri sındı, ağızları yumuldu, illərlə bəslədikləri acı, zəhərli,
vicdansız fikirləri məhv oldu”. Rusiyada türkdilli xalqlara rus dilində təhsil
verm
əklə və onları xristianlaşdırmaqla məşğul olan ruslaşdırma siyasətinin
ideoloqu v
ə təşkilatçısı (345; 26 fevral 1916, № 243) İlminskinin tələbələrindən
Smirnovun Qori seminariyasının inspektoru vəzifəsinə təyin olunmasına qarşı
N.N
ərimanov öz etirazını bildirmişdi (360, 14 iyun 1906). O, “Həyat”
qəzetində
silsil
ə məqalələrlə çıxış edərək Qori seminariyasının Azərbaycan bölməsini
az
ərbaycanlılar yaşayan ərazilərə keçirmək məsələsini qaldırmışdır. Odessada
universitet t
ələbəsi olarkən etdiyi çıxışların birində demişdir ki, millətinin
maarifl
ənməsi yolunda çalışmayan şəxs xalqının vicdansız və qeyrətsiz düşməni
sayılmalıdır (298, t.1, s.58-59). N.Nərimanov ardıcıl olaraq məktəblərimizdə ana
dilinin t
ədrisini, dərsliklərin hamısının ana dilində tərtib olunmasını tələb etmişdir.
O, 1906-
cı ildə “İrşad” və “Həyat” qəzetlərində silsilə məqalələrlə çıxış edərək fəal
siyasi-publisistik f
əaliyyətini davam etdirmişdir. Kommunist ideologiyasında
N.N
ərimanovun milli təmayülünün mənbələrindən biri də 1904-cü ildə yaradılmış
“Hümm
ət” təşkilatında aktiv fəaliyyəti olmuşdur. Düzdür, “Hümmət” təşkilatı
milliyy
ətcə azərbaycanlı fəhlələrin arasında kommunist ideologiyasını yaymaq və
onları bu siyasi cərəyana cəlb etmək üçün yaradılmışdı. Amma bununla yanaşı,
başqa sosial-demokrat təşkilatlarından fərqli olaraq bu təşkilatın məqsədi həm də
kommunist t
əbliğatında və siyasətində Azərbaycanın milli və dini adət-ənənələrini
qorumaq idi. 1905-ci
il hadis
ələri Rusiyada demokratikləşmə proseslərinə, 1917-ci
ild
ə baş verən fevral inqilabı isə milli hərəkatlara böyük təkan verdi. Maraqlıdır ki,
hümm
ətçi bolşeviklər nəinki Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının milli komitəsinə üzv
oldular, h
ətta sədrliyə də bolşevik Sultan Məcid Əfəndiyev seçildi. Daha bir amil
d
ə N.Nərimanovun milli təmayülçü kommunist kimi formalaşmağında böyük rol
oynamışdır. O da 1918-ci ildə Bakıda milli qarşıdurma hadisələri olmuşdur.
N.N
ərimanovun fikrini cəlb edən hadisələrin ən vaciblərindən
biri erməni və rus
58
bolşeviklərinin erməni daşnakları ilə türklərə və müsəlmanlara qarşı ittifaq
yaratmaları, yəni birgə cəbhə təşkil etmələri idi. N.Nərimanov bu hadisələrdə
özünü sad
əcə sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə aparan bir bolşevik kimi deyil,
milli t
əəssübkeş olan bir siyasətçi kimi göstərmişdir. Bu haqda onun müasirləri
konkret olaraq yazırdılar ki, N.Nərimanov həbs olunmuş Azərbaycan zabitlərindən
əksinqilabçı kimi qiymətləndirilən general Talışinskinin və polkovnik Səlimovun
bolşeviklərin həbsindən azad olunmalarına cəsarətlə nail olmuşdur. Sonralar
N.N
ərimanov mərkəzlə və solçu kommunistlərlə mübahisələrində Azərbaycanın
milli maraqlarını qoruyarkən tez-tez xatırlayırdı ki, bizim siyasətimiz 1918-ci il
hadis
ələrinin bir daha baş verməməsinə yönəldilmişdir. 1918-ci ilin mart qırğını
bütün Az
ərbaycan ziyalılarında olduğu kimi, hümmətçi kommunistlərdə də milli
t
əmayüllü ruhu inkişaf etdirmişdir. Ə.Əhmədovun
fikrincə, 1917-ci ilə qədər
Az
ərbaycan fəhlələrində milli
həmrəylik sinfi həmrəylikdən, 1918-ci il
hadis
ələrindən sonra isə milli həmrəylik partiya həmrəyliyindən üstün idi. 20-ci
ill
ərə qədər isə hümmətçi bolşeviklər bir çox hallarda Azərbaycanın liberal-
demokratik burjua partiyaları ilə birgə cəbhədən çıxış etməyə üstünlük verirdilər
(265, v.16). Bel
ə ənənələrə əsaslanan N.Nərimanov hakimiyyətə gəlmiş və milli
t
əmayülçü adı ilə tarixdə qalan siyasətini həyata keçirmişdir.
Bu bir tarixi h
əqiqətdir ki, N.Nərimanov kommunist ideologiyasına,
sosialist sistemin
ə, Rusiyada baş vermiş 1917-ci il oktyabr hadisələrinin vədlərinə
inanmış və bunların nəticəsi olaraq Leninlə əməkdaşlığa girmişdir. Sonrakı siyasi
prosesl
ər N.Nərimanovun siyasi baxışlarını dəyişmişdir.
Avropada yaranmış sosial yönümlü kommunizm ideyası və onun real
t
əcəssümü olan sosialist sisteması nəzəriyyə şəklində yayıldıqca N.Nərimanov
bunlara inanmış və Azərbaycan xalqının mənafeləri naminə istifadə etməyi
düşünmüşdür. Rusiya bolşevikləri tərəfindən bu ideyalar ilk əvvəl Türküstanda,
sonra is
ə Azərbaycanda reallaşmağa başladıqda N.Nərimanov onlarla yollarının
ayrıldığını görərək öz yolunu müəyyənləşdirməyə çalışmış və bunu
rəsmi bəyan
etmişdir. Beləliklə, N.Nərimanov sovet hakimiyyətinin və bolşevizmin mənfi
keyfiyy
ətlərini tez üzə çıxararaq mübarizəsinə başlamışdır. Azərbaycanda
yaranmaqda olan sovet hakimiyy
ətinə başçılıq etməyə razılaşarkən o, xalqını baş
ver
ə biləcək qanlı-qadalı hadisələrdən qurtarmağı və dövlətçiliyin dönməzliyini
düşünmüşdür.
B
əs, N.Nərimanov nəyə əsaslanaraq Leninə inanmış və onunla əməkdaşlığa
girmişdir? N.Nərimanov
vəziyyəti bütün dərinliyi ilə
qiym
ətləndirmişdir. Tarixi
s
ənədlərin araşdırılması sübut edir ki, N.Nərimanov bolşeviklərin hiylələrindən də
x
əbərdar olmuşdur. Bəs, onda N.Nərimanovun inamı nə üzərində qurulmuşdu?
N.N
ərimanovun əsas məqsədi, imkan daxilində Azərbaycanı bolşevik inqilabının
qanlı-qadalı hadisələrindən xilas etmək, Rusiyada yaranmış sinfi mübarizədən
doğan vətəndaş müharibəsinin Azərbaycanda təkrarlanmasına yol verməmək, sovet
sistemini dinc yolla qurmaq, Az
ərbaycan neftinə sahib olmaq,
Rusiya ilə ittifaq