I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Antonimler
Berdaqtıń tilinde mánisi bir-birine qarama-qarsı antonim sózler ushırasadı. Olar tiykarınan adamnıń minez -qulqı, háreketi, hal-jaǵdayı, orın, waqıt, keńislik hám abstrakt túsiniklerdi ańlatıw ushın qollanılǵan. Olar tómendegi sóz shaqaplarınan jasalǵan:
A) Antonimler atlıq sózlerden jasaladı:
Er jigittiń atın hayal shıǵarar/81/,
Doslar jılap dushpan kúldi/44/.
Ulımda usı, qızım da usı,
Alla bolǵay jalǵız dosı/188/,
Qız tuwdı dep qıynalmadı,
Ul emes dep ınjılmadı/1977,74/.
Ata-anańdı qádirle,
ólgenińshe jaqsı sóyle/1977,74/.
Bay bolsań jolıń kóp boldıń ármansız,
Jarlı bolsań isiń boldı dármansız/1977,57/.
Bul mısallardaǵı «dos-dushpan», «ul-qız», «ata-ana», «bay-jarlı» sózlerdiń mánileri qarama-qarsı antonim sózler bolıp tabıladı.
B)Antonim sózler sapalıq hám qatnaslıq kelbetliklerinen jasaladı. Kelbetliklerden jasalǵan antonimler zattıń reńin, túr-túsin, qásiyetin bildiriwine qaray bir neshe túrge bólinedi:
1. Zattıń reńin, túr-túsin bildirip keletuǵın antonim kelbetlikler:
Qızıl gúlleri solǵanday,
Aq júzi sarǵayǵan eken/1956,237/,
On jeti úyge qara tikti,
Shunnan qara moyın bolǵan eken/Sh,297/.
Qızıl shatır, jasıl shatır/1957,175/,
Shashıń qara betiń appaq/89/.
Joqarıda keltirilgen mısallarda «qızıl», «aq», «qara», «jasıl», «appaq» sózleri zattıń reńin, túr-túsin bildiretuǵın kelbetlik sózler bolıp, bul qosıq qatarlarında antonimlik xızmette jumsalǵan.
2. Adamlarǵa tán qásiyetlerdi bildirip keletuǵın kelbetlikler:
Birazlar ash, birazlar toq,
Toq adamnıń qayǵısı joq/1977,29/.
Jaqsı adam joldaslıqqa taq turar,
Jamanlar darǵazap bilán tas urar/29/.
Qudań ash boldı, óziń toq/128/,
Qartayǵan soń jasıń jetip,
Bul keń dúnya tar eken/177/,
Kórip otırǵanımızday, bul mısallardaǵı «ash-toq», «jaqsı-jaman», «keń-tar» sózleri antonim kelbetlikler bolıp tabıladı.
V) Feyil sózlerden jasalǵan antonimler:
Qız biychara turdı, yatdı,
Namazsham boldı tań atdı/Sh,145/,
Chıńǵıs: yazlarman, qıshlarman,
Násib awlardın ushlarman/Sh,147/,
Chıńǵıs yurtdan chıqıb ketti/Sh,149/,
Torı at múnib Mayqı keldi/Sh,149/.
Jaman arba barıp qaytıp,
Qızlardı biy jaǵday qozǵaltıp/1957,93/.
Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı ayırım antonim sózler qatarlasıp, dizbeklesip kelip bir túsinikti ańlatadı:
Artımda aǵa-inim joq,
óter basımnan dúnya baq/63/.
Jer-kóktegi Sulaymannıń ómirin ber/49/,
Kúni-túni balıq qarıp,
Qıstı pálektiń ǵárdishi/52/,
Ǵarrı-kempirler qosılsa,
Bardım oǵan jaqınlasa/179/,
İsenbe-aǵa-jeńgeńe,
Quwanba taqqan teńgeńe/4,78/.
Bul mısaldaǵı «aǵa-ini», «jer-kók», «kúni-túni», «ǵarrı-kempir», «aǵa-jeńge» sózleri qaraqalpaq tilinde dara turǵanda mánileri bir-birine qarama-qarsı antonim sózler bolǵanı menen keltirilgen mısallarda olar ózleriniń antonimlik mánisin joǵaltıp, ekewi birigip ulıwmalastırıwshı máni ańlatıp tur. «Aǵa-ini» sózleri tuwısqan, «jer-kók» sózleri jer júzi, «keshe-kúndiz», «kúni-túni» sózleri bárháma, «ǵarrı-kempir» sóz dizbegi jası úlken adamlar, «aǵa-jeńge» sóz dizbegi jigit aǵası, qız-jeńgesi degen, «jaqsı-jaman» sóz dizbegi turmıstıń qıyınshılıǵı degen mánilerdi ańlatıp kelgen.