I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Metafora
Eki zat yamasa qubılıstıń qanday da bir uqsaslıq táreplerine tiykarlanıp onıń birine tiyisli belgini ekinshi zat penen baylanıstırıp awıspalı mánide de qollanıw arqalı shayır sózlerdiń tásirliligin, obrazlılıǵın kúsheytkenin kóremiz:
Gúnde aǵashtı eńsesine mindirip,
Tarbayıp tartadı qara ógizim/35/,
Adamzattıń jaǵımpazın,
Gúllendirgen kewil jazın/38/,
Duman tarqap kúnniń kózi kórinse/61/,
Tiliń shiyrin kewliń jorǵa,
Qulaǵıńda altın sırǵa/1956,65/,
órdegi biyik qulaqtan/Bizge/,
Ǵam kóline aparatqan,
Ǵárip-qáserge pana ber/1956,65/,
Jigitlik báhárin óttim/150/,
Qudıq belinen kómilip,
Ármanlıqta qızlar ólip/97/,
Jerlerimiz boldı ayaq,
Aǵızǵanda qızıl tildiń bulaǵın/1,126/,
Oraysań sálleńniń hárriytip shaqın/1,41/.
Bul mısallardaǵı «japtıń qulaǵı, jerdiń ayaǵı, kúnniń kózi, qudıqtıń beli» sózleri ulıwma xalıqlıq metafora bolsa, «kewliń jorǵa, kewil jazı, jigitlik báhári» sozleri ulıwma xalıqlıq, biraq obrazlılıqqa iye metaforalar bolıp esaplanadı. Al «ǵam kóli, sálleniń shaqı, bawırxana, tildiń bulaǵı» sózleri jeke stillik metaforalar bolıp tabıladı.
Endi maǵan keregeń joq,
Júregimnen ótkende oq,
Basımnan ótti dúnya baq,
Qashsań jolıń bolsın dáwran/153/.
Bul jeke stillik metafora bolıp, gedeylikte qıyınshılıq kórip, bir dáwran kelmey óz ómirin ótkergen lirikalıq qaharman ómiriniń aqırında ómir boyı qasına jaqınlap kelmegen dáwranǵa «jol bolsın» tileydi.
Sáyekeniń atı baqsı,
Sazınan qara sózi jaqsı,
Shalabay sózge masaqshı,
Bir awız sózi Muwsanıń/39/.
«Masaqshı» sózi qaraqalpaq tilinde salı, biyday atızlarınan masaq teriwshi degen mánini bildirse, shayır bul jerde Shalabaydıń haqıyqıy talant iyesi emes, al hár jerden shóplep, terip aytatuǵın baqsı ekenligin ańlatıw ushın bul sózdi jeke stillik máqsette awıspalı mánide jumsaǵan.


Metonimiya
Eki zat yaki qubılıstıń óz-ara baylanısına qaray awıspalı mánide ataw arqalı sózdiń dáslepki mánisinen ózgeshe bolǵan jańa mánini payda etiw usılı shayırdıń shıǵarmalarında utımlı qollanılǵan. Ayırım zatlardı ańlatıw ushın sol buyımnıń materialı ataladı. Máselen:
Qarsı shıqqanın óltirdi,
Úsh aǵashına ildirdi /184/.
Bul mısaldaǵı «úsh aǵash» sózi qaytalanıw arqalı endi aǵashtı emes, al «aǵashtan soǵılǵan dardı» ańlatıw ushın jumsalǵan. Shayırdıń shıǵarmalarında sonday-aq metonimiya usılı menen awısqan tómendegi sózler ushırasadı:
Nawayıdan sawat ashtım,
Fizuliden dúrler shashtım,
Maqtımqulını oqıǵanda,
Aytar edim hár zamanda/116/,
Qaraǵay emes sókit boldım,
Tawdan ushqan búrkit boldım/135/,
Dán joq jerde torǵay boldım/135/,
Tobınan qalǵan ǵaz boldım/136/,
Qarshıǵa boldım qorıqtım/136/,
Qurǵaq kúni jawın boldım,
Jelsiz kúni dawıl boldım/136/.
Bul mısallardaǵı Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulı sózleri qaytalanıw arqalı bul ullı shayırlar dóretken kórkem dóretpeler degen túsinik ańlatılsa, «búlbil, qaraǵay, sókit, búrkit, torǵay, qarshıǵa, ǵaz, jawın, dawıl» sózlerin qaytalaw arqalı shayır óz ómiriniń hár qıylı dáwirlerin, psixologiyalıq halatların sheberlik penen óz oqıwshılarına jetkere alǵan, sózlerdi metonimiyalıq usıl menen awıspalı mánide qollanıp, óz qosıq qatarlarınıń tásirliligin kúsheytken.