I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

V. 2. Berdaq shıǵarmaları tiliniń semantika-stilistikalıq ózgeshelikleri

Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan sózlerdiń semantikalıq qollanıw ózgesheliklerin úyreniw úlken áhmiyetke iye. Bunday izertlewler shayırdıń dóretiwshiliginiń jeke stillik ózgesheligin anıqlawǵa, onıń sóz tańlaw hám qollanıw sheberligin belgilewge jaqınnan járdem beredi. Solay etip, juwmaǵında shayırdıń qaraqalpaq ádebiy tili sózlik quramınıń mánilik jaqtan bayıwına qosqan úlesin anıqlawǵa sebepshi boldı. Berdaq dóretpelerinde sózdi óz ornında orınlı qollanıw tiykarında óziniń shayırlıq sheberligin arttırıw menen birge, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń rawajlanıwına úlken úlesin qosqan shayır. Sonlıqtan da shayır shıǵarmalarınıń semantikalıq ózgesheliklerin anıqlawda sózlerdiń kóp mániligi, awıspalı mánili sózler, tildiń bay múmkinshiliklerinen derek beriwshi sinonim, omonim, antonim sózler hám dáwir koloritin kórsetiwshi gónergen sózler menen turaqlı sóz dizbeklerin úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Kóp mánili sózler
Hár qanday tildegi sózler bir hám kóp mánili bolıp, kóp mánilik sol tildiń baylıǵın kórsetip, onıń keń múmkinshiliklerinen derek beredi. Kóp mánili sózlerdiń dál, anıq mánisi kontekstte ǵana anıqlanadı. Sózdiń tiykarǵı mánisine salıstırǵanda onıń awıspalı mánileri tásirli, obrazlı hám kórkemligi kúshli bolıp keledi. Sonlıqtan da kórkem sóz sheberleri ana tilindegi sózlerdi óz ornında sheberlik penen paydalanıw menen birge olardı mánilik jaqtan bayıtıp tilimizge jańalıq eńgizip otıradı. Kórkem sóz sheberi tilimizdegi burınnan bar sózlerdi mánilik jaqtan bayıtıp ádebiy tilde sózlerdiń jańa mánilerin dórete alsa ǵana, ol tabısqa erisedi, onıń ózine tán stili payda boladı. Endi shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan ayırım kóp mánili sózlerdi qarap shıǵayıq:
Dáryaday bolıp tasayın,
Kel qarındas, hesh oylanba/T,2,231/.
Qarındas qaldı jat jetti,
Nar túye, bedew at qetti/B,48/.
Qaltada joqdur qara pul.
Qáwmi qarındas boldı qul/74/.
Birinshi mısaldaǵı «qarındas» sózi házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi sıyaqlı «er adamnıń qız tuwısqanı» mánisine sáykes kelse, ekinshi mısalda «tuwısqan, qarınlas, urıwlas aǵayin» degendi ańlatıp mánilik jaqtan keń túsinikti bildirip tur. Shayırdıń qaraqalpaq tilin semantikalıq jaqtan bayıtıwda qosqan úlesin anıqlaw ushın onıń qosıqlarında qollanılǵan «bas» sóziniń mánilerin qarap shıǵıwdıń ózi jetkilikli. Onıń qosıqlarında «bas» sózi jigirmaǵa shamalas máni ańlatıw ushın jumsalǵanın kóremiz. Mısalı:
1. Qushaqladı barıp basın/199/. Bul mısalda sóz tuwra mánisinde jumsalǵan, adamnıń múshesin ańlatıp tur. Al tómendegi:
2. Biy basına bir qus bardı, Xojeke qussız bos qaldı/171/ - degen mısalda «biy basına» degen sóz dizbegi «biylerdiń hár birine» degen mánini,
3. Jasawıl bası hám keldi /176/ - degen mısalda «hámeldar»,
4. Kórdim onı bastan ayaq /179/ - degen mısalda «tolıq, bárin»,
5. Qayǵıda turdı qara bas/180/ - degen mısalda «jalǵız ózi»,
6. Árman menen bastı bılǵay/180/ - degen mısalda «ókiniw»,
8. Shájdesine iyip basın/189/ - degen mısalda «namazǵa jıǵılıw»,
9. Waqtım jetti, basımdı iydim/147/ - degen mısalda «kóndim»,
10. Atasınıń basın súyep/199/ - degende «járdem etiw»,
11. Kóter, atajan basıńdı/194/ - degende «nalımaw, qáddin tiklew»,
12. Basqa kemlik kelip tústi uwayım/84/ - degende «qıyınshılıq kóriw»,
13. Basında eldiń dumana/45/ - degende «eldiń bası, ústi»,
14. Bas jibin qoymaydı kúnde úzedi/85/ - degende «jip, arqan».
15. Anaw meshit munarlanǵan, Baslarında shıraq janǵan/76/ - degende «meshittiń tóbesi»,
16. Dushpannıń hár qashan basına jetseń/76/ - degende «dushpannan ósh alıw», «joq etiw»,
17. Dushpanlarıń ayaǵıńa bas ursa/82/ - degende «jalınıw, qorqıw»,
18. Qızlardıń alıp mazasın, Hákári taz tıǵıp basın/96/ - degende «orınsız suǵılısıw»,
19. Bul eshegiń ǵunan taydı, Berdimurat bas shayqaydı/100/ - degende «háwesi ketiw»,
20. Alpıs boldı bas bayraǵı/105/ - degende «eń tiykarǵı bayraǵı»,
21. Endigi ómirim jas emes, ótken ómirimde bas emes/146/ - degen mısalda «úlgi bolarlıq emes» degen mánilerdi ańlatıp kelgen.
Bul mısallardan kórip otırǵanımızday shayır tilimizdegi «bas» sózin mánilik jaqtan bayıtıp sheberlik penen qollanǵan. Shayır óziniń shıǵarmalarında qaraqalpaq tilindegi kóplegen sózlerdi usınday mánilik jaqtan bayıtıp qollanǵanın kóremiz.
Shayır óz dóretpelerinde sózlerdi semantikalıq bayıtıw ushın sózlerdiń awıspalı mánilerin ónimli qollanǵan. Qaraqalpaq tilinde sózlerdi awıspalı mánide qollanıwdıń bir neshe usılları bar.