I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

V) Rus tilinen kirgen sózler
Qaraqalpaq tiline orıs tilinen hám orıs tili arqalı evropa tillerinen sózlerdiń kelip kiriwi patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatı nátiyjesinde XIX ásirdiń aqırında Xiywa xanlıǵın jawlap alǵannan keyin hám qaraqalpaqlardıń tiykarǵı bólegi tikkeley orıslardıń qol astına ótkennen keyin júzege keldi.
XVIII ásirdiń ortalarında jazılǵan yuridikalıq hújjetlerdiń tilinde orıs sózleri qollanılǵanı menen olar sheklengen muǵdarda ushırasadı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında orıs tilinen awısqan sózler, sawda qatnasıqları, áskeriy, siyasiy, mádeniy hám mámleketti basqarıw islerine baylanıslı, sonday-aq, kúndelikli turmısta qollanılatuǵın buyımlardıń atlarınan ibarat bolıp olar seslik qurılısında ózgeriske ushıraǵan túrinde qollanadı²⁵⁴.
Berdaq shıǵarmalarınıń sózlik quramında burın qaraqalpaq xalqınıń jámiyetlik turmısında bolmaǵan jańa buyım hám jańa túsiniklerdiń atamaların ańlatatuǵın hám adminstrativlik basqarıwǵa baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan:
Qızıl shatır, yashıl shatır,
Orısta bar gubernatır/Sh,165/.
Qudań bolıs, sen aqsaqal,
Teńlesip tur boyıń seniń/125/,
Bolıs saylaw qıldı oyaz,
Úsh jılda qurar bir sezd/Qulen bolıs/.
óldi meniń bayarım da,
Buǵan patshalıq jetti/263/.
Joqarıda keltirilgen mısallardaǵı «orıs», «gubernatır», «bolıs», «oyaz», «sezd», «bayar» sózleri qaraqalpaq tiline 1873-jıldan keyin Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵın patsha Rossiyası basıp alıp, jergilikli basqarıw uyımların dúzgennen keyin kelip kirgen sózler bolıp tabıladı. Prof. Shanskiy orıs tilindegi «bayarin» sózin negizinde tatar tilinen kelip kirgen «bay er» /bogatıy muj/ sózinen alınǵan dep esaplaydı. Bul sóz XIX ásirdiń ekinshi yarımında orıs tilinen túrkiy tillerine qaytadan ózlestirildi. Shayırdıń shıǵarmalarınıń tilinde kúndelikli turmısqa tán buyım atamaların ańlatatuǵın tómendegi sózler kelip kirgenin kóremiz.
Berdimurat qoyǵıl, bolmaǵıl hási,
Kiydińbe ayaqqa ámirxan mási/55/.
Meniń awım hámirxanı,
Teńiz hám balıq bermedi/45/.
Bul mısaldaǵı «hámirxanı» sózi buyımnıń qay jerden islep shıǵarılǵanın bildirip «Amerikada tigilgen mási», «Amerikada toqılǵan aw» degen túsiniklerdi ańlatıp kelgen.
Samawırda qant penen shayı,
Hár ne bergeni qudayı/25/.
Mısaldaǵı «samawır» sózi orıs tilinen kelip kirgen jańa buyımnıń atamasın bildiretuǵın «samovar» sóziniń fonetikalıq ózgeriske ushıraǵan sıńarı.
Ol tuǵırnıń qazıqını,
Brunjdan qaplaǵan eken/161/.
Shayırdıń «Shejire» poemasındaǵı «burınj» sózi orıs tilindegi «bronza» sózinen alınǵan bolıp, qustıń qonaqlaytuǵın ornı tuǵırdıń bronzadan, qoladan qaplanǵanın bildirip tur.