I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

9. Toponimler
Shayırdıń shıǵarmalarında Túrkistan, Turan, Xiywa, Buxara, Qoqand xanlıǵı aymaǵında XVIII-XIX ásirlerde qaraqalpaq xalqınıń jasaǵan mákanları tuwralı maǵlıwmat beriwshi kóplegen jer, suw atamaları jumsalǵan. Olardı tómendegi toparlarǵa ajıratıp qarawǵa boladı: a) Etnotoponimler: Túrkstan, Rusiya, Gúrjistan, Hindistan, Sham. «Túrkistan» etnonimi. Bul toponim qurılısı boyınsha eki sıńardan ibarat. Birinshi sıńarı «túrk» sózi «kúshli kúdiretli» degen mánini ańlatadı. Biziń eramızdıń 545-jılları túrikler xalıq sıpatında tariyxıy arenaǵa shıǵadı. Bul sóz eski runikalıq jazba esteliklerdiń tilinde «Túrk budun» túrinde ushırasadı²⁴⁵. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde «Xudo davlat queshini turklar burchida yaratdi. Falakni ham shular mulkiga moslab aylantirdi. Ularni turk dep atadi, mulkka ega qıldı, ularni zomonomizning xoqanlari qilib kutardi» - deb kórsetiledi. /T.2.s.43/. Al «stan» sıńarı parsı tiliniń sózi bolıp belgili bir orındı, aymaqtı bildiredi (salıstırıń: shólistan, gúlstan, qábirstan). B) Oronimler: Berdaq dóretpeleriniń leksikasında taw, jar, tóbeshik, ataw atamaları yaǵnıy oronimikalıq indikatorlardan jasalǵan toponimler de ushırasadı: Ayırsha ataw /56/, Terbenbes tawı /1,203/, Qusxana taw /1,309/, İyshan jıqqın /1630/, Qara taw /1,64/. V) Suw obektleri atamalarınıń keyinine kól, dárya, bulaq, teńiz indikatorlarınıń dizbeklesiwi arqalı jasalǵan: Jáyxun dárya /Sh,238/, Yańa dárya /Sh,243/, Miyan kól /167/, Aqdárya /182/, Jayıq /40/, Sasıq kól /195/, Arpa kól /1,309/, Tallıq dárya /1,290/, Maqsım jap /1,255/, Kók suw /1,309/, Toqtas /57/, Erkin /1,313/, Qazaq dárya /125/, Qara kól /1,295/, Batpaq kól /1,322/, Tomarlı kól /1,313/, Qızıl jar /1,312/. Bul mısallardaǵı «Miyankól» gidronimi XVIII ásirde qaraqalpaqlar Qoqan xanlıǵınıń quramında jasaǵan jerdegi kóldiń atın bildiredi. Jáyxun dárya, Jańa dárya, Aqdárya, Qazaq dárya - bular Aral teńizine quyıwshı dáryalar. Al «Aqmaq patsha» poemasında jumsalǵan: Qosın tigip Sasıq kólge, Bir balıqshı mákan etken /185/ degen qosıq qatarındaǵı «Sasıq kól» XIX ásirdegi Qusxana tawınıń qubla tárepindegi bir kóldiń atı²⁴⁶. Kók suwǵa kelgende tum tusqa tarap, Gúzar etip İyshan jıqqın boyını/Erk/. Bul mısallardan «Kók suw», «İyshan jıqqın» gidronimleri Bozataw rayonınıń «Kók suw» awıllıq keńesi aymaǵında bolǵan.
G) Makrotoponimler: Shayırdıń shıǵarmalarında úlken jer, mámleket hám belgili qalalardıń atları- makrotoponimler ushırasadı: Túrkstan /49/, Xorezm /49/, Buxara /116/, Daǵıstan /116/, Hindistan /116/, Rusiya /X,3/, İran /X,34/, Turan /X,34/, Mısır /1,128/, Mákke /79/, Aq meshit /X,31/, Tashkent /X,31/, Qoqand /X,31/, Qandaǵar /X,31/, Astrabat /X,31/, Urgench /X,55/, Xiywa /X,55/, Shabat /Sh,228/, Hańqa /X,55/, Orınbor /X,40/, Sháhrisabz /Sh,222/, Surxan /Sh,228/, Jiydeli Baysın /Sh,222/, Sham /116/, Ǵıjdıwan/169/, Xotan /Sh,14/.
D) Mikrotoponimler: Shayırdıń shıǵarmalarında kishi jer, awıl, qala atamaları mikrotoponimlerde ushırasadı: Aqqala /66/, Dawılbay /98/, Dáwkempir /98/, Shımbay /105/, Qıpshaq /33/, úrge yol /Sh,162/, Qılıshbay /173/, Xojeli /173/, Góne/175/, İzlim jol /176/, Aqbetkey /1,127/, Qara tup /37/, Qoruǵ Jufar /Sh,222/, Qamısarıq /1,304/, Jiydeli baysın /Sh,222/, Elibay /Sh,220/, Gúrlen /104/, Pitnek /X,33/, Kúyik qala /Erk/, Jalayır kópir /1,107/, Maylı sheńgel /1,251/.