I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

3. Mal sharwashılıǵına, quslar hám haywanatlar dúnyasına baylanıslı sózler
Shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramında qaraqalpaq xalqınıń uzaq ásirler dawamında ekonomikalıq turmısınıń eń baslı tarawlarınıń biri-mal sharwashılıǵına baylanıslı sózler kóplep ushırasadı. Mal sharwashılıǵına baylanıslı leksika altay tilleri semyasına kiretuǵın xalıqlardıń turmısındaǵı eń áhmiyetli baslı tarawlardıń biri bolǵanlıqtan bul toparǵa kiretuǵın kópshilik sózler jumıstıń altay qatlamına baylanıslı bóliminde sóz etildi. K.M.Muwsaev túrkiy tilleriniń leksikasın salıstırmalı izertlewge arnalǵan miynetinde bılay dep jazadı: «Provedennıy analiz jivotnıx v tyurkskix yazıkax pokazıvaet, chto skotovodstvo yavlyalos osnovnım vidom xozyaystva u tyurkoyazıchnıx narodov s drevneyshix vremen. Glavnımi vidami skotovodcheskogo xozyaystva bıli, sudya po dannım yazıka, konevodstva, verblyudovodstva i ovtsevodstvo»²³⁸. Shayırdıń dóretpelerinde mal sharwashılıǵına baylanıslı tómendegi sózler qollanılǵan: mal /36/ -mal -baylıq, múlik /1,93/, at /282/ -at /170/, dońız /139/ -tońuz /1,296/, an /44/ -ań -qustıń atı /1,76/, quyrıq /98/ -quzruq /2,344/, jem /44/ -jem /1,444/, qoy /1,300/ -qoj/ 1,127/, bota /49/ -botu /2,392/, túye /93/ -tewa /1,147/, atan /Sh,169/ -atan-pishtirilgen túye /1,105/, buǵa /100/ -buqa /3,246/, buwra /1,317/ -buǵra - erkek túye /1,397/, ógiz /35/ -okuz /1,288/, teke /1,317/ -táka /3,113/, eshki /83/ -echku /2,21/, qoshqar /63/ -qoch-qoshqar, tiykarı qochńar /1,311/, qozı /1,300/ -qozı /1,215/, tay /1,183/ -taj /1,304/, jılqı /1,320/, yılqı /Sh,172/ -jilqi - tórt ayaqlı haywanlardıń biriniń atı /3,41/, biye /1,306/ -bije /3,223/, ılaq /96/ -oǵlaq -eshkiniń balası /1,141/, tuyaq /1,262/ -tujaq /2,102/, múyiz /1,263/ -mońuz /1,72/, qulun /Sh,142/ -qulun /1,221/, quyrıq /99/ -qudruq /1,438/, ayǵır /41/ -azgir /1,167/, sıyır /Sh,92/, sıǵır /Sh,166/ -sigir /1,344/, jal /42/ -jal -hámme túrkiy qáwimleri tillerinde de «jal» aqırǵı, pitetuǵın múshe degen mánide qollanıladı /3,75/, eshek/ 71/ -eshak /1,246/, buzaw /1,259/ -buzaǵ /1,417/. Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan, biraq «DLT» te ushıraspaytuǵın mal sharwashılıǵına baylanıslı sózler: shaq /35/, jorǵa /38/, isek /42/, árwana /1,253/, pıraq /49/, qaplan /1,256/, júrmel /56/, kólik /56/, qaban /59/, sawın /64/, bóri /77/, nar /77/, shoshqa /88/, baspaq /1,256/, árebi at /92/, qarakiyik /93/, serke /96/, yabı /97/, ǵashır /99/, ǵunan tay /100/, bedew /1,235/, tana /1,236/, qashar /1,236/, taylaq /1,236/, sher /1,270/, qurt /T,1,20/, qara mal /T,2,231/, qaraqulaq /1,68/, jalǵızaq/1,325/. Shayırdıń dóretpeleri tilinde quslar hám basqa da haywanatlar dúnyasına baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan: qus /38/ -qush /3,12/, qundız /1,304/ -qundız - suw iyti /1,426/, qanat /44/ -qanat /2,10/, ǵaz /T1,222/ -qaz /1,255/, tawıq /1,170/, -taqaǵu /1,417/, iyt /1,168/ -ijt /2,337/, kópek /89/-it /2,337/, búlbil /39/ -sanduǵach /1,481/, arıslan /1,176/ -arslon /1,105/, úyrek /1,172/ -órdek /53/, -ordaq /2,34/, torǵay /48/ -toriǵa /3,189/, shabaq /1,337/-chabaq /1,361/, jılan /47/ -jilan /1,147/, qurbaqa /1,286/ -qurbaqa /3,134/, kiyik /48/ -keiik /1,170/, balıq /44/ -balq /1,103/, túlki /1,61/ -tilku /1,404/, jolbarıs /125/ -barıs /1,330/, áydárha /1,310/ -nák jilan /3,170/, suńqar /44/ -sońqur /2,101/, tuyǵın /1,175/ -tágiń - susarlar semyasına kiretuǵın jırtqısh haywan /3,381/, quw /1,418/-quǵu /3,245/, qırǵıy /T,1,96/ -qirǵuy /2,101/, qısqır /1,256/-qasqır /1,256/, bóri/77/ -bori /1,404/, ǵarǵa /47/ -qarǵa /1,255/, pıshıq /200/ -mush /2,22/, qurt-qasqır /Sh,165/-qush-qurt /3,12/, shayan /60/ -chazan-shayan, peshshe, shıbın /3,378/, shımshıq /47/ -chanchurǵa /3,260/, tıshqan /70/ -sichqan /1,105/, lashın /44/ -oruń qush /1,319/, búrkit /1,49/ -qara qush /1,319/, pil /52/ -jaǵan -pil /3,36/, porsıq /1,231/ -bursumaq /3,423/. Shayırdıń dóretpelerinde «DLT» miynetinde jumsalmaǵan tómendegi haywanatlar dúnyasına baylanıslı sózler ushırasadı: qutan /43/, pár /47/, bayıwlı /47/, jarǵanat /47/, tawshan /48/, shaǵala /48/, bórge /52/, sona - ǵaz /53/, átshók /58/, shegirtke /59/, kene /65/, keklik /73/, jarǵanat /60/, shıbın /1,248/, qoyan /1,251/, shırınja /1,273/, qarshıǵa /1,340/, qasqaldaq /T,1,222/, japalaq /T,2,111/, totı /R,23, megzer /, alma bas /1,172/, jemsek /1,168/, ılaqa /1,155/, marqa /1,127/, súwen /1,127/, jayın /1,127/, shortan /1,127/, bekire /1,157/, sazan /T,2,56/.