I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

V BAP. BERDAQ SHÍǴARMALARÍNÍŃ LEKSIKA-SEMANTIKALÍQ HÁM STILISTIKALÍQ ÓZGESHELIKLERI
V. I. Berdaq shıǵarmalarınıń tariyxıy shıǵısı jaǵınan sózlik quramı

Hár xalıqtıń ádebiy tiliniń qáliplesip hám rawajlanıw basqıshların úyreniwde sol xalıqtıń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyeleytuǵın kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmaların lingvistikalıq baǵdarda izertlew úlken áhmiyetke iye. Ullı talant iyeleriniń shıǵarmaları tili ilimniń basqa tarawlarında saqlana bermeytuǵın sol tilde sóylewshi xalıq hám onıń tiliniń tariyxına baylanıslı bay tariyxıy maǵlıwmatlardı óziniń sózlik quramında uzaq waqıt alıp júredi.

Qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń biyik shıńı, óz zamanınıń tereń oyshılı hám danıshpan shayırı Berdaqtıń qosıq hám poemalarında da qaraqalpaq xalqı hám tiliniń payda bolıp rawajlanıwına baylanıslı hám onıń basqa xalıqlar menen qarım-qatnası boyınsha bahalı maǵlıwmat beretuǵın sózler qatlamı qollanılǵan.
Berdaq shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramı oǵada bay hám quramalı. Statistikalıq usıl menen kórkem sóz sheberiniń dóretpelerinde jumsalǵan sózlerdi ilimpazlardıń esaplawına qaraǵanda, Alisher Nawayınıń shıǵarmalarında 27000-ǵa shamalas, A.S.Pushkin shıǵarmalarında 21197, U.Shekspirdiń shıǵarmalarında 15000, Abay Qunanbaevtıń shıǵarmalarında 6017 sóz qollanılǵan bolsa, Berdaqtıń 1987-jılǵı tańlamalı shıǵarmaları toplamında 10926 sóz qollanılǵanı belgili boldı²²⁴. Berdaq shayır dóretpeleri sózlik quramınıń baylıǵın kórsetiwshi belgilerdiń biri sol 10926 sózdiń 81,23 protsenti shayırdıń dóretpelerinde bir, eki mártebe qollanılǵanı dálilleydi²²⁵. Egerde Berdaqtıń usı waqıtqa shekem járiyalanǵan hám ele járiyalanbaǵan ulıwma kólemi 20000 ǵa shamalas qosıq qatarlarınıń barlıǵın bul usıl menen esaplap shıǵılǵanda, sonday-aq, shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan kóp mánili sózler menen awıspalı mánide jumsalǵan sózlerdiń hár bir máni ózgesheligi esapqa alınǵanda álbette, bul kórsetkishtiń kólemi elede úlkeygen bolar edi.
Shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramınıń tariyxıy shıǵısı jaǵınan qatlamların anıqlawda, olardı tematikalıq toparlarǵa ajıratıwda ulıwma túrkiy tilleriniń payda bolıw, qáliplesip hám rawajlanıw basqıshları menen baylanıslı úyreniw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sebebi tariyxıy jaqtan sońǵı dáwirlerde qáliplesken xalıqlardıń tilinde eń eski tillik belgiler jaqsı saqlanǵanlıǵın ilimpazlar kórsetip ótedi²²⁶.
Qaraqalpaq xalqı hám tiliniń payda bolıw hám rawajlanıw dáwirleri túrkiy xalıqlarınıń uzaq dawam etken qáliplesiw protsesi menen tıǵız baylanıslı. Sonlıqtan da tariyxıy baǵdarda izertlew jumısların alıp barıwda tilimizdi basqa túrkiy tillerinen ayırımlanǵan halında ajıratıp qaraw, onıń sózlik quramında ushırasatuǵın ayırım qatlamlardı, máselen, altay tillerine ortaq qatlamnıń bolıwı, qıtay hám basqa da hind-evropa tillerinen kelip kirgen sózlerdi túsindiriwde biraz qıyınshılıq tuwdıradı. Berdaq shayırdıń dóretpelerinde de uzaq dawam etken túrkiy qáwimleri hám qaraqalpaq xalqınıń qáliplesiw dáwirlerin sáwlelendiriwshi túpkilikli túrkiy sózler qatlamı menen birge, túrkiy xalıqlarınıń eski dáwirdegi basqa xalıqlar menen tariyxıy baylanıslarınan dárek beriwshi saǵım sıyaqlı bolıp kózge taslanatuǵın qıtay hám ayırım hind-evropa tillerinen kelip kirgen sózler menen birge, orıs, arab-parsı sózleri qollanılǵan. Berdaq shayır dóretpeleriniń sózlik quramınıń eń áyyemgi eski qatlamın túrkiy tilleriniń qáliplesiwiniń birinshi dáwiri-altay dáwirine tiyisli sózler quraydı.