I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Túrkiy tillerine ortaq sózler
Berdaq dóretpelerindegi ulıwma túrkiy tillerine ortaq leksikalıq birliklerdi anıqlawda túrkiy tilleriniń rawajlanıwınıń tórtinshi dáwiri-orta túrk dáwirine tiyisli 1073-1074 jıllar shamasında jazılǵan Maxmud Qashǵariydiń «Devonu-luǵat it-turk» miynetinde ushırasatuǵın sózler menen salıstırmalı baǵdarda bayanladıq. Qashǵariydiń bul miynetinde túrkiy tilleriniń sózlik quramı boyınsha oǵada bay materiallar berilgen. Hár bir túrkiy tiliniń leksikasınıń tariyxıy rawajlanıwın izertlewde bul miynettiń áhmiyetin oǵada joqarı bahalap A.N.Kononov, E.R.Tenishev, B.Ch.Charıyarovlar 1988-jılı Ashxabadta ótkerilgen tyurkologiyalıq konferentsiyada «Dlya izucheniya tyurkskoy leksiki v ee istoricheskom razvitii neobxodimo glubje vnikat v traditsionnıe metodı vostochnoy leksikografii, i shire privlekat sami pamyatniki tyurkskoy leksikografii, k nim v pervuyu ochered otnositsya «Divan-lugat-it-turk» Maxmuda Kashkarskogo (XI v.)²³⁵, - dep atap kórsetken edi.
Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan sózlerdiń basım kópshiligi ulıwma túrkiy tillerine ortaq bolıp tabıladı. «DLT»nıń tilinde de, házirgi qaraqalpaq tilinde de ushırasatuǵın ayırım sózler shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan. Jazba estelikte ushırasatuǵın bir qansha sózler óziniń qollanıw órisin taraytıp sonıń ala gónergen sózlerge aylanıp sózlik quramnan shıǵıp qalǵan. Bir qatar sózler házirgi qaraqalpaq tiliniń kóz-qarasınan semantikalıq ózgeriske ushıraǵan. Biraq soǵan qaramastan shayırdıń dóretpeleri tilinde jumsalǵan sózler menen Qashǵariydiń «DLT» miynetinde qollanılǵan tiykarǵı túsiniklerdi ańlatatuǵın sózlerdiń sáykes keletuǵının kóremiz.
Shayır shıǵarmalarınıń sózlik quramınıń tiykarǵı bólegin házirgi qaraqalpaq tilinde de ónimli qollanılatuǵın sózler toparı quraydı. Bul sózlerdi tematikalıq jaqtan tómendegidey toparlarǵa ajıratıp qarawǵa boladı:
1. Adam múshelerin hám tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın sózler: qol /83/ -qol /3,148/²³⁶, awız /51/ -aǵiz /1,89/, ál /77/ -álik /1,76/, moyın /67/ -boyni /1,220/, qabaq /89/ -qabaq /1,363/, shash /52/ -sach /1,77/, kóz /35/ -koz /1,81/, júz /52/ -juz /1,223/, ayaq/47/ -azaq/1,96/, dize/52/ -tiza/2,395/, til/51/ - til /1,265/, tis /51/ -tish /2,28/, qulaq /73/ -qulaq /1,148/, bas /35/ -bash /1,226/, ókpe /41/ -opka /2,167/, murın /89/ -burni /1,473/, tırnaq /1,390/ -tirnaq / 1,187/, taban /1,248/ -taban /1,380/, júrek /36/ -yúrak /2,167/, bilek /68/ -bilak /1,366/, tamaq /1,339/ -tamǵaq /1,435/, qas /83/ -qash /3,166/, bawır /78/ -baǵır /141/, turq/35/ -turq uzınlıqtı ańlatadı/1,333/, iyin /64/- ijin /2,176/, teri /42/ -teri /1,177/, emshek /1,301/- emik /1,300/, qarın /T32,107/ -qarni /2,365/, bilek /68/ -bilak /1,366/, kókirek /37/, -koksi /1,233/, erin /221/ -erin /1,106/, qoltıq /1,264/ -qoltıq /1,440/, kirpik /89/- kirpuk /2,322/, buwın /105/ -bogin /1,370/, bókse /1,324/ -boksak. 1. Kókirektiń joqarǵı tárepi. 2. Hayallar bóksesi menen qoyını arasındaǵı jer /1,441/, búyrek /1,268/ -bukur /1,342/, súyek /40/ -sońuk /1,444/, saqal /151/ -saqal /1,109/, miy /50/ -men /3,413/, jaq /52/- yanaq-awızdıń eki tárepindegi tisler ornatılǵan kómik /3,396/.
Hár bir tildiń sózlik quramındaǵı adam músheleriniń atamaları sol tildiń eń eski qatlamlarınıń biri bolıp tabıladı. óytkeni, «…nazvaniya chastey tela cheloveka ne prinadlejit k takim kategoriyam leksiki, kotorıe mogut bıt vzaimstvovanı odnim narodam u drugogo»²³⁷. Adam músheleriniń atamalarınıń bazı birewleri kóp mánili, metaforizatsiyalıq hám metonimiyalıq qásiyetke iye bolıp keledi. Bul jerde biz tiykarınan anatomiyalıq atamalardıń tiykarǵı nominativ mánisin esapqa aldıq. Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan, biraq «DLT» tiń tilinde ushıraspaytuǵın adam músheleriniń atamaları tómendegiler: eńse/34/, iyek/1,338/, óńesh/52/, kekil/53/, shıǵanaq/Sh,165/, bet/54/, mush/1,258/, quwıq/59/, gelle/61/, tós/1,339/, barmaq/1,270/, kók jelke/1,259/, ókshe/1,279/, kindik/82/, gegirdek/1,317/, urt/1,369/, óńir/90/, alqım/1,390/, siyne/96/, buwın/105/, ǵulpaq/X,60/, julın/T,2,108/, sheke/T,2,108/, gewde/T,2,108/, tulım/2,190/, san/226/, jilik/254/. Bul sózlerdiń «DLT» miynetinde ushıraspay, al shayırdıń dóretpelerinde jumsalıwınıń bizińshe, eki sebebi bar: birinshiden, Qashǵariydiń bul miynetinde XI ásirdegi túrkiy qáwimleriniń tilindegi, dialektlerdegi sózlerdiń bári tolıǵı menen kirmegenlikten sózlikte sáwlelenbey qalǵan bolıw kerek, ekinshiden, «DLT» miyneti jazılǵannan berli on ásirge shamalas waqıt ótti, sonlıqtan da bul sózler sońǵı dáwirlerdiń jemisi de bolıwı múmkin.
Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın sózlerdi úsh bólimge ajıratıp qarawǵa boladı:
A) qanǵa baylanıslı tuwısqanlıq terminler: apa/205/ -aba /1,113/, áke /42/ -aka /1,114/, ini /1,257/ -ini /1,119/, ata /38/ -ata /1,201/, ul /275/ -uǵıl /77/, -oǵl /1,73/, qız /43/ -kiz /1,239/, sińli /91/ -sińil /3,77/, ana /63/ -ana /1,239/, úke /1,292/ -oka /1,302/, bala /1,292/, sheshe /1,336/, tuwısqan /64/, -qandash /3,392/, dayı /95/, qarındas /117/, saǵıyra /1,359/, qatın-kisi-qatın, hayal /1,318/.
B) Nekege baylanıslı tuwısqanlıq terminleri: er/53/ -er /1,70/, kániz /43/ -kazuz-jawan, hayal /1,34/, qáyin /90/, biykesh /90/, baybishe /1,307/, toqal /1,307/, qaynaǵa /91/, jesir /97/, kelinshek /1,309/, kelin /89/ -kelin /1,384/, qurdas /1,349/, qaynata /T,1,Aqıbet/, káywana /T,1,Aqıbet/, qostar /36/, jeńge /36/, kúyew /1,89/ -kuzag /3,18/, jawshı-savchi-kúyew menen kelinniń ata-anaları arasında xat tasıp júriwshi elshi /oǵuzsha, 3,445/.
V) Adamnıń jasına baylanıslı terminler: jigit /T,2,211/ -jigit-barlıq nárseniń jası /3,14/, ǵarrı /1,330/- qarrı /1,353/, -qari /2,38/, jas /75/ -jash-taza /3,175/, kempir /1,330/, jora /122/ -júri-hayaldıń inisi/3,13/.
Qashǵariydiń sózliginde «kisi» sózi «er adam» hám «hayal» degen mánilerdi ańlatıw ushın jumsalǵan. «Jigit» sózi barlıq janlı hám jansız zatlardıń jasın ańlatıw ushın jumsalǵan. Usınnan qaraqalpaq awızeki sóylew tilindegi «jigitirek qawın, pispegen, shala pisken» sóz dizbegi saqlanıp qalǵanın kóremiz. Sonday-aq, «jora» sózi sózlikte tek hayaldıń inisine qaratıla jumsalǵan bolsa, házirgi tilimizde bul sózdiń mánisi keńeygenin kóremiz.