I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Jup hám tákirar feyiller
Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan jup hám tákirar feyiller hal feyil, kelbetlik feyil, atawısh feyil túrinde juplasıp qollanıp is-háreketti hár tárepleme sıpatlap, olardıń dawamlılıǵın ańlatıp kelgen: Oylap-oylap maqsetińe jetpeseń/53/, Ayta-ayta talar jaǵıń/65/, Kórindi-kórindi ózimdey ǵárip/181/, Jılay-jılay kúni ótti/187/, Sharshasaqta júre-júre/120/, Qız biyshara turdı-yattı/Sh,151/.
Birikken feyiller
Berdaq dóretpelerinde az sanda bolsa da birikken feyiller de ushırasadı: Anaw otır Qulımbet bay/72/. Eski túrkiy jazba esteliklerinde otır feyiliniń eski forması «oltur» ónimli jumsalǵanın kóriwge boladı: Bir kún Salix ev qabuǵında olturar erdi /Rabǵ,54/. Berdaqtıń «Shejire» poemasında bul eski forma saqlanǵan: Bir fáriy olturǵan ekán /Sh,146/, Munda olturmaq ábesti/Sh,163/, Kóp kún qápeste olturdım/270/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde jumsalǵan házirgi hám keler máhál feyilin ańlatatuǵın kelbetlik feyildiń -durur// -turur hám onıń qısqarǵan -dur//-dúr, -dı//-di, -tı//-ti formaları²²³ Berdaqtıń dóretpeleri tilinde predikativlik affiks xızmetinde jumsalǵan: Bul dúnya panıydur payanı joqtı/54/, úyretkendur ata-ana /141/, Jiyánniń yoqdur aǵası/141/, Zaya bolǵandur ómirim /149/, Padshahda bardur altın taxt/144/, Bul dúnya kerekdur ólgenshe bende/62/. Shayırdıń dóretpelerinde bulardan basqa da apardı - alıp bardı/203/, ákeldi-alıp keldi/197/, kiyatır-kele atır/189/ h.t.b. Birikken feyiller jumsalǵanın kóremiz.


Ráwishlerdiń jasalıwı
Ráwish sózler úsh túrli usıl menen jasalǵan: a) affiksatsiya yaǵnıy morfologiyalıq usıl: b) analitikalıq yaǵnıy sintaksislik usıl: v) adverbializatsiya yaǵnıy leksika -semantikalıq usıl.
A) Morfologiyalıq usıl menen shayırdıń dóretpelerindegi ráwishler tómendegi affikslerdiń járdeminde jasalǵan:
-sha//-she, -cha//-che affiksi atlıq, kelbetlik, almasıq, ráwish hám feyil sózlerge jalǵanıp is-hárekettiń jaǵdayın, sıpatın ańlatatuǵın ráwishlerdi jasaydı: waqtınsha/83/, arıncha/Sh,160/, qalmaqsha/129/, kúnshe/142/, artıqsha/215/, sonsha/106/, shuńasha/Sh,150/, qalaysha/157/.
-lay//-ley, -day//-dey affiksi atlıq, sanlıq kelbetlik, almasıq, feyil sózlerge jalǵanıp sın hám waqıt ráwishlerin jasaydı: usılay/192/, sharshamastay/73/, sonıńday/35/, tiriley/Sh,208/, qıstay/60/, shunday/Sh,168/, bunday/Sh,168/.
-la//-le affiksi «bu» siltew almasıǵınan «bunday», «usınday» ráwishleri menen mániles «beyle» ráwishin jasaydı: Alla saldı beyle yola/1134/.
-ǵansha//-genshe, -ınsha//-inshe, -sınsha//-sinshe affiksi atlıq, kelbetlik, ráwish sózlerge jalǵanıp waqıt ráwishlerin payda etedi, is-hárekettiń dawamlılıq belgisin bildiredi: ómirińshe /94/, ólgenshe /138/, solayınsha /189/, barınsha /210/, kelgenshe /212/, jumılǵansha /182/.
-lap//-lep, affiksi atlıq, kelbetlik, ráwish sózlerden sın, waqıt, muǵdar-dáreje ráwishlerin payda etedi: tentireklep /200/, tákirarlap/117/, júrelep /199/, eteklep/105/, búgejeńlep /227/, albıraqlap/161/.
-shama affiksi siltew hám soraw - qatnas almasıqlarına jalǵanıp muǵdar-dáreje ráwishlerin jasaydı: usınshama/194/.
-ına//-ine affiksleri kelbetlik hám ráwish sózlerge jalǵanıp sın hám waqıt ráwishlerin jasaydı: udayına/80/, uzaǵına/36/.
B) Sintaksislik usıl menen jasalǵan ráwishler quramlı, jup hám birikken ráwishler túrinde ushırasadı:
Quramlı ráwishler. Shayırdıń dóretpeleri tilinde jumsalǵan quramlı ráwish tómendegi formalarda ushırasadı:
A) «Bir» sózine waqıt, orın h.t.b. Mánilerdi bildiretuǵın sózlerdiń dizbeklesiwi menen sın, orın, waqıt ráwishleri jasaladı: Aqır bir kún dúnya óter/149/, Ármansız bir kúni bolmas /48/, Bir neche kúnlár yol yúrdi/Sh,150/, Bir necha yıl bolǵan ekán /Sh,166/.
B) Siltew almasıqlarınıń waqıt, orındı ańlatatuǵın sózler menen dizbeklesiwi arqalı quramlı ráwish jasaladı: sol udayı/43/, sol aqsham/101/, sol kún aqsham/106/, anaw kúni/40/, sol waq/85/, sol waqıt/160/.
V) Hár, hesh, h.t.b. Belgilew hám bolımsızlıq almasıqlarınıń waqıt hám orındı bildiretuǵın sózler menen dizbeklesip keliwinen jasaladı: hár waqta/55/, hár dayım/144/, hár kúnde/150/, hesh waqıtta/76/.
Jup hám tákirar ráwishler. Shayırdıń dóretpeleri tilinde hár qıylı sóz shaqaplarınan jasalǵan jup hám tákirar ráwishler ushırasadı:
A) Sıńarları bir-birine ıńǵaylas bolǵan jup ráwishler: azı-kem/111/; tákirar ráwishler: talay-talay/180/, qayta-qayta/181/, kúnde-kúnde/36/, qushaq-qushaq/60/.
B) Sıńarları bir-birine qarsılas sózlerden jasalǵan jup ráwishler: arman-berman/38/, anda-sanda/52/, bastan-ayaq/179/.
V) Sıńarlarınıń birewi óziniń leksikalıq mánisin joǵaltqan jup ráwishler: shala-sharpı/37/, zarı-giryan/48/, jalaq-julaq /73/.
Birikken ráwishler. Shayırdıń dóretpeleri tilinde tómendegi birikken ráwishler jumsalǵan: bıyıl/59/, búgin /106/, namazsham/145/, biraz/60/.
Arab-parsı tillerinen kirgen «bárhá», «bárqulla», «dárhal», «bárhama» birikken ráwishleri ushırasadı: Kúndegi jumısın bárhá sezedi/35/, Jaslıqtı barqulla súydim /149/, Sóylegeniń bárhá yalǵan/43/, Janıp bárhama ishińnen /11/.
3. Semantikalıq usıl menen jasalǵan ráwishler. Adverbializatsiya yaǵnıy basqa sóz shaqaplarınan sózlerdiń sırtqı formasın ózgertpey ráwishlesiw qubılısı shayırdıń qosıqlarında tómendegi túrde ushırasadı:
A) Barıs, shıǵıs, orın sepligi menen jumsalǵan sózler: ǵapılda /69/, kúnde /35/, birge /145/, zordan-zorǵa /89/, azanda /106/, ázelden /93/, munda /163/, jıldan-jılǵa /93/, jup-juptan /105/.
B) Eski túrkiy tillerindegi barıs-jóneliw sepliginiń formaları -qarı//-keri, -geri, -rı//-ri, affiksleri menen jumsalǵan sózler: berman/37/, arman-berman/38/, ilgeri/56/, joqarı/109/, igri/148/,
V) Hal feyil formalarındaǵı sózler túrinde ushırasadı: qayta/38/, tıya-tıya/51/, zarlay-zarlay/193/.