I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

3. Substantivatsiya
Berdaq dóretpelerinde tómendegi sózlerdiń leksika-semantikalıq usıl menen atlıqlasqanın yaǵnıy substantivleskenin kóriwge boladı:
A) Substantivlesken kelbetlik: Joyılmas jaqsınıń aytqan hár sózi/82/, Jamanlar qasınan qońsı kóshirer/80/, Aqılsızdıń qásiyeti az keler/76/, Bilgir sózi wásiyatdur/131/.
B) Kelbetlik feyiller ózi anıqlap keletuǵın sóz túsirilip qollanılǵanda substantivlesedi: Záhár-zaqım boldı iship-jegenim/78/, Súygenińe hesh oylanba/36/, Kórgenlerdiń miyri qanǵan/96/, Ketkenler qaytıp keler me?/94/, ólgen óldi, ólmegenler, Bul dúnyaǵa kelmegenler/134/, Yaratqan bolmasa panahım/41/.
V) Substantivlesken sanlıqlar: Júzden júyrik, mıńnan tulpar/125/. Bunday sanlıqlar zattı hám onıń sanın qosa bildiredi: úshinshi seniń nókeriń/125/, Jalǵızına kelgen eken/227/.
G) Substantivlesken ráwishler: Kópti kórgen qariyanı/116/, Birazlar júr suwpı bolıp/121/, Sózim meniń málim kópke/141/, Bálentlerdiń qapası joq, Páske quwanısh bolmadı/1,226/.
E) «Bar», «joq» predikativleri atlıqlasıp jumsaladı: Joǵımnan tappadım dárek/114/, Men joǵımdı izler edim/116/, Bardıń isi párman menen, Joqtıń isi árman menen/47/, Barıńdı joq dep jasırma/109/.


Kelbetliktiń jasalıwı
Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan kelbetlik sózler morfologiyalıq, morfologiya-sintaksislik, leksika-semantika- lıq usıllar menen jasalǵan:
A) Morfologiyalıq usıl menen kelbetlikler atlıq, feyil hám ráwish sózlerden jasaladı:
-lı//-li, -lu//-lú affiksi sóz tiykarınan ańlatılǵan zatta qanday da bir belginiń, qásiyettiń bar ekenligin bildiretuǵın kelbetliklerdi jasaydı: gúnalı /84/, daǵlı /119/, ataqlı /35/, qarıwlı /35/, kántli /141/, belli /150/, dáwletli /38/, baǵlı /67/, júkli /144/, ǵunshalı /56/, ádalatlı /161/, jigerli /108/, qapalı /182/.
-lıq//-lik, -luq//-lúk affiksi menen jasalǵan kelbetlikler zatta qanday da bir belginiń qásiyettiń bar ekenligin bildiredi: sheberlik /38/, haqlıq /48/, tuwrılıq /48/, baylıq /159/, gúyendelik /151/, arıqlıq /62/, ǵázzaplıq /81/, jamanlıq /58/, ashlıq /59/, kemlik /176/.
-sız//-siz affiksi mánisi jaǵınan -lı//-li affiksi bildiretuǵın mánige qarama-qarsı mazmundı ańlatıp, zatta qanday da bir belginiń joqlıǵın kórsetedi, atlıq, almasıq, kelbetlik sózlerge jalǵanadı: ónersiz /83/, bilimsiz /33/, ármansız /67/, ǵamsız /48/, miyrimsiz /53/, wapasız /61/, sawınsız /65/, qawınsız /65/, aqılsız/131/.
Shayırdıń «Qayda bolır» qosıǵında kelbetlik jasawshı «biy» prefiksi menen -sız affiksiniń bir túbir sózge jalǵanıw jaǵdayı ushırasadı: Basıńa qurash kiyipseń, Biyorınsız tiyipseń/113/. Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tilindegi «nadansız» sózinde iran tillerinen kirgen «na» prefiksi hám «sız» affiksi «dana» túbir sózine jalǵanıw jaǵdayı ushırasatuǵının bildiredi²²¹.
-day//-dey, -tay//-tey affiksi bir zattı ekinshi zatqa salıstırıw mánisindegi kelbetliklerdi jasaydı: xojaday /97/, torǵayday/48/, arıslanday/75/, Amangeldidey/168/, tastay/135/, shaytanday/37/, jamǵırınday/45/, tayday/48/, pildey/52/, qızday/130/. Shayırdıń qosıqlarında bul affikstiń házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın -daq//-dek, -dák, -daǵ, -dayın//-deyin sıńarları da qollanılǵan: dáryadák /126/, jiptikdák /276/, Yúwsifdák /146/, Jamshitdaǵ /X,22/, gúldák /172/, nardayın /146/,
-qı//-ki, -ǵı//-gi affiksi orın hám waqıttı bildiretuǵın sózlerge jalǵanıp, waqıt hám orınǵa baylanıslı belgilerdi ańlatatuǵın kelbetliklerdi jasaydı²²²: bıltırǵı(71), bayaǵı (271), qasındaǵı (231), bergi (164).
-shıl//-shil affiksi qanday da bir belginiń zatta kóp ekenligin bildiredi: oyshıl/134/.
-ı//-i, -ıy//-iy affiksi arab tilinen ózlestirilip adam hám zattıń kelip shıǵıw deregine baylanıslı belgilerdi bildiredi: qazaqı/98/, qıtayı/142/, qudayı/43/, házireti/49/, iláhiy/81/, paniy/116/, árebi/92/, ráhmaniy/172/, amiy, túrkiy/152/.
-biy, -na//-ná prefiksi qaraqalpaq tiline tájik-parsı tillerinen ózlestirilip, grammatikalıq funktsiyası jaǵınan -sız//-siz affiksi menen mániles, kópshilik jaǵdayda arab-parsı sózleri menen qollanıladı: námárhám /76/, biyádep /77/, biyinsap /31/, biyıxtiyar /148/, biyaban/150/, biymar /171/, biynihayat /49/, biywaq /70/, nadan /75/, namaqul /71/, biyshara /116/, biymurat/139/, biyizzet /152/, biyaqıl /152/, naylaj /266/, nachar /146/.
-war: Dilwarlardı izler edim/116/.
-paz: El qıdırǵan qıdırımpaz sol sayıl/75/.
-xor: Otqa kóreń, ózi jemxor/99/.
-dan: Qádirdanım elatımdı/41/.
-ań: Qartań emes, jigit boldım/134/.
-man: Shadıman bolǵan kunlerim (1134).