I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

2. Siyasiy-jámiyetlik sózler
Shayırdıń dóretpelerinde mámleketti basqarıw islerine, siyasiy turmısqa, adamnıń sotsiallıq jaǵdayına baylanıslı qollanǵan sózler kóplep ushırasadı. Bul tematikalıq toparǵa kiretuǵın sózler siyasiy-jámiyetlik turmısqa baylanıslı sózler bolıp tabıladı: el/37/ -el /1,79/, orda /1,277/-ordu -sháhár /1,79/, kánt /Sh,141/ -kánd /1,118/, xan /144/ -xan túrklerdiń eń úlken baslıqları /3,172/, jurt /1,207/ -jurt -bálent jerlerde saqlanıp qalǵan úydiń orınları/3,13/, bay /45/ -baj /3,173/, bek /37/ -bek /1,321/, adam /Sh,149/ -jaljnuq -adam hám basqa maqluqlar /3,365/, tóre /85/ -toru-insap /215/, qaqanı-xaqon /1,330/, qul /1,276/ -qul /1,324/, tamǵa /Sh,169/ -tamǵa-shah h.t.b. Tamǵası /1,400/, salıqshı /105/, salıq /71/, -sejish /3,139/, uǵrı /Sh,152/ -oǵri /20201/, bayraq /105/ -bajraq /3,199/, sultan/48/, wázir/1,251/, meter/69/, qusbegi /175/, biy/44/, atalıq /44/, bay /45/, qazı /50/, elshi /1,252/, eliwlik /1,312/, onlıq hámel /88/, jarshı /94/, xabarshı /1,358/, shahıw-geda /94/, nayıp /105/, hámeldar /105/, jasawıl /61/, jállad /1,349/, bekzada /T,1,255/, xannıń tıńshısı /T,2,97/, saqshı /ktb,26/, kúnlikshi /Kb,51/, tajı-taxt /1,333/, kárwan /48/, kósh /1,308/, zindan /49/, jetim /50/, dar /52/, diywana /94/, usta/103/, baqsı /38/, palwan /43/, qálpe /44/, shopan /48/, qoyshı /1,307/, padashı /1,307/, temirshi /49/, murap /58/, qassap /105/, bazzaz /105/, sazshı /38/, diywan /104/, mór /1,100/, dabıl /1,279/ -tovil-ańǵa shıqqanda qarshıǵa qus ushın qaǵılatuǵın tovil /3,180/.
Sonday-aq, áskeriy islerge baylanıslı qural-jaraq, áskeriy kiyim-kenshek atamaları, urıs taktikasına baylanıslı sózler ushırasadı: qorǵansha/1,343/ -kánd/1,239/, qılısh/1,244/ -qilich/1,192/, oq/1,248/ -oq/1,181/, qınap/171/ -qin/1,192/, kisen/206/ -kishan/2,21/, saqpan/T,1,143/ -salńú/3,389/, jaw/Sh,167/ -jaǵ/1,180/, nayza/1,244/ -suńu/1,306/, ásker/1,279/,láshker/1,278/, nóker/1,297/, shınjır arqan/1,273/, qara mıltıq/1,228/, temir /X,29/, mıltıqtıń piltesi/1,302/, doyır/1,307/, semser/1,51/, aq semserdiń pópegi/1,259/, gernay/279/, sırnay/279/.
«DLT» miynetinde «jurt» sózi tar mánide «bálent» jerlerde saqlanıp qalǵan úydiń orınları, diywal, qorǵannıń qaldıqları» degendi ańlatıp kelgen bolsa, shayırdıń dóretpelerinde bul sóz mánilik jaqtan bayıp, «el, jurt, xalıq» mánilerin ańlatıp kelgen. Sonday-aq, «kisi» sózi de «hayal, qatın» degen tar mánini bildirip kelse, shayırdıń qosıqlarında shıǵısına qaramastan er hám hayal adamlarǵa qarata qollanılıp mánilik jaqtan bayıǵanın kóremiz. Al «DLT» miynetindegi «jalinuq» - «janlıq» sóziniń mánisi tarayıp, házirgi waqıtta «qoy-janlıq» túrinde ǵana jumsaladı.