I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

1. Óz sózlik qatlam
Altay qatlamına tiyisli sózler.
Altay tilleriniń tuwısqanlıǵı máselesi ilimpazlardı XVIII ásirden berli qızıqtırıp kelmekte²²⁷. Altay tilleri semyasına ortaq leksikalıq qatlamdı anıqlaw hám úyreniw-bul tillerdiń tuwısqanlıq qarım-qatnasın anıqlawda úlken áhmiyetke iye. İlimpazlardıń kórsetiwinshe, túrkiy tilleriniń rawajlanıw basqıshlarınıń birinshi dáwiri-altay dáwiri bolıp ol waqıtları házirgi túrkiy, monǵol, tungus-manchjur xalıqları bir qáwimlik birlespede jasaǵan. Berdaq shayırdıń dóretpeleri tilinde áyyemgi dáwirde payda bolıp tilimizde elege shekem qollanılatuǵın tómendegi sózler ushırasadı:
A) Adam múshelerin bildiretuǵın sózler. Berdaq dóretpeleri tilinde altay tillerine ortaq tómendegi adam múshelerin bildiretuǵın sózler jumsalǵan:
«Ayaq»: Dushpanlarıń ayaǵıńa bas ursa/32/. Bul sóz altay tilleri semyasına kiretuǵın monǵol tilinde eki túrli «adaq» hám «ayaq» túrinde qollanılıp mánisi jaǵınan qaraqalpaq tilindegige sáykes kelse, qalmaq tilindegi «adg» sózi awıspalı mánide «dáryanıń ayaǵı, bir zattıń aqırı» degen mánilerde jumsaladı.
«Arqa»: Arqa moynın arqan qılıp/226/. Bul sóz monǵol tilinde «ar/i/», buryat tilinde «ara», evenk tilinde «arqa/ń/», tungus tilinde «arqan», even tilinde «arqan» túrinde ushırasadı²²⁸.
«Qabırǵa»: Qabırtqa say bolıp endi sókilmish/53/. Bul sóz monǵol tilinde «xabirga», buryat tilinde «xabirga», qalmaq tilinde «xavirga» túrinde tek ayırım fonetikalıq ózgerisler menen ushırasadı.
«Bawır»: Shayırdıń shıǵarmaları tilinde bul sóz «bawır» hám «baǵır» túrinde qollanılǵan: Baǵırımdı giryan etti/141/, Jılama, qurı bosqa bawrıń daǵlama 78/. Bul sóz monǵol tilinde «beer», buryat tilinde «beera» túrinde qollanadı. Monǵol tilindegi «beer» sózi menen shayırdıń qosıqlarında qollanǵan «búyir» sózi seslik qurılısı jaǵınan da jaqın ekenligin kóremiz.
«Qol»: Qolıńdı qabartıp belińdi búgip/83/. Altay tilleri semyasına kiretuǵın monǵol tilinde «gar», buryat tilinde «gaar», tungus-manchjur tillerinde «gaala» sózleri «qol» degen mánini bildiredi. Monǵol tilindegi «gar» sózi menen qaraqalpaq tilindegi 140-150 sm uzınlıqtı bildiretuǵın ólshem birligi «qarı» sózi hám «qarıs» sózleri etimologiyalıq jaqtan baylanıslı ekenligi kórinedi. Qaraqalpaq tilinde maldı teriden shıǵarǵanda «qolıń menen qarıp-qarıp jiber» dep aytıladı, yamasa «júweri undı qarıw kerek» delinedi.
«Júrek»: Basılmadı qorıqqanımnan júregim/36/. Bul sóz monǵol tilinde «zyurxe/n/, qalmaq tilinde «zerke/n/», manchjur tilinde «yúrege», yapon tilinde «kokoro» túrinde ushırasadı²²⁹. Yapon tilindegi «júrek» mánisin bildiretuǵın «kokoro» sózi qaraqalpaq tilindegi «kókirek» (Kókiregime dártler tolıp/121/) sózi menen semantikalıq jaqtan da, seslik qurılısı jaǵınan da jaqın.
«Tamır»: Zulımnıń tamırın shorta keseyik/1,215/. «Tamır» sózi mongol tilinde «tamr», buryat tilinde «tamir», evenk tilinde «tımer», qalmaq tilinde «gure» túrinde jumsaladı. Qalmaq tilinde «tamır» mánisin bildiretuǵın «gure» sózi menen qaraqalpaq tilindegi «gúre tamır» sóz dizbegindegi «gúre» sóziniń kelip shıǵıw dereginiń bir ekenligi sózsiz. Bir waqıtları sinonim bolǵan bul eki sózdiń «gúre» sıńarı qaraqalpaq tilinde sońǵı dáwirlerde qollanıw órisin taraytqan.
Berdaq shayırdıń sózlik quramında altay tillerine ortaq tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın terminler az sanda bolsa da ushırasadı. Bul tematikalıq toparǵa kiretuǵın sózler altay tillerinde óziniń kóp mániligi menen ajıralıp turadı:
«Ana»: Qam sút emgenmen anadan/115/. «Ana» sóziniń mánisin ańlatıw ushın monǵol tilinde «áke», qalmaq tilinde «ek», manchjur tilinde «eme», evenk tilinde «en-e», buryat tilinde «eji», nivx tilinde «um-gu», yukagir tilinde «amia», koreets tilinde «eji» sózleri qollanıladı.
Qaraqalpaq tilinde, sonday-aq túrkiy tillerinde «ana» sózi dara turǵanda barqulla ana, apa (mat) mánisinde jumsalsa, ayırım jaǵdaylarda enesine qaratpa sóz sıpatında yamasa ózinen úlken jası úlken hayallarǵa baylanıslı da bul sóz qollanıladı²³⁰. Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde da «ene» termini «ana» mánisindegi funktsiyanı atqaradı²³¹.
«Ata»: Berdaq shayır dóretpelerinde tómendegi mısalda bul sóz kórinedi: Atadan tuwdım ne kórdim/142/. «Ata» sózi qalmaq tilinde «avvx», buryat tilinde «exebaaba», manchjur tilinde «ete», evenk tilinde «ata-k», even tilinde «ete» túrinde gezlesedi. Shayırdıń dóretpelerinde «ata» sózi eki mánini ańlatıw ushın, birinshiden, «áke», «aǵa» (otets) mánisinde jumsalsa, ekinshiden, ákesiniń ákesi (dedushka) mánisinde jumsalǵanın kóremiz.
«Aǵa»: Berdaqtıń qosıqlarında «aǵa» sózi tómendegi mısallarda qollanılǵan: Artımda aǵa-inim joq/63/, Aǵa bolsa keynine er/110/, Áy, aǵalar, ıǵbal janǵay/45/. Birinshi mısaldaǵı «aǵa», sózi «jigit aǵa», ekinshi mısaldaǵı «aǵa» sózi «jası úlken», úshinshi mısaldaǵı «aǵa» sózi qaratpa mánisinde jumsalıp tur. Bul sóz monǵol tilinde «axa», buryat tilinde «axa», manchjur tilinde «aqayn», yukagir tilinde «aka», nanay tilinde «aǵa» túrinde ushırasadı. L.A.Pokrovskaya túrkiy tilleriniń ishinde azerbayjan, gagauz, qırǵız, tatar, túrkmen tillerinde «aǵa», ózbek, altay, uyǵır, xakas tillerinde «aka» túrinde qollanadı dep kórsetedi²³².
«Kelin»: Tutqın bolıp tursań kelin/91/. Bul sóz monǵol tilinde «eme», qalmaq tilinde «kelsn», tungus-manchjur tillerinde «ese-ka» túrinde ushırasadı. «Kelin» sózi etimologiyalıq jaqtan «kel» túbir feyiline «in» affiksiniń jalǵanıwı tiykarında «xojalıqqa tazadan kelip qosılǵan adam» mánisin ańlatadı²³³.
Berdaq dóretpelerinde altay tillerine ortaq mal sharwashılıǵına baylanıslı qollanılatuǵın sózler kóplep ushırasadı. Mal sharwashılıǵı bul xalıqlardıń ekonomikalıq turmısında altay dáwirinde de, bunnan sońǵı dáwirlerde de tiykarǵı tarawlardıń biri sıpatında kózge taslanadı. İlimpaz K.A.Novikova tungus-manchjur tillerinde mal sharwashılıǵına baylanıslı 300 den aslam túrkiy, monǵol tilleriniń sózleri bar ekenligin anıqlaydı²³⁴.
Berdaq shayır tilinde mal sharwashılıǵına baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan:
«At»: Torı at minip Mayqı keldi/282/. Bul sóz monǵol tilinde «adun», evenk tilinde «adugun» túrinde qollanadı.
«Atan»: Atan túye minip jaydaq, Sheriwshide Tóbet, Taylaq 169/. «Atan» sózi altay tilleri semyasına kiretuǵın monǵol tilinde «atan», qalmaq tilinde «atan» túrinde qollanıladı.
«Buǵa»: Sayım andız sarı buǵa/100/. «Buǵa» sózi monǵol tilinde «bux», qalmaq tilinde «bux» túrinde ushırasadı, al buryat tilinde «buxa» sózi «suwın» degen mánini ańlatıw ushın qollanadı.
«Qoshqar»: Quba qosaqlı qoshqardan/63/. Qaraqalpaq tilinde qoshqar sóziniń birinshi buwını «qosh//xuts//xus» sózi erte dáwirlerde «qoy» degen mánini ańlatıp, al ekinshi buwını erkeklikti bildirgen bolıwı múmkin: xusa-er-qoshqar. Mıs: (Adam-er adam tipinde). «Qoshqar» sózi monǵol tilinde «xusa, xuts», nanay tilinde «xusa», evenk tilinde «kucha» túrinde ushırasadı.
«Túye»: Túye alsań botasın al/93/. «Túye» sózi monǵol tilinde «temee», qalmaq tilinde «temeen», buryat tilinde «támeen», evenk tilinde «temeen», manchjur tilinde «temen» túrinde gezlesedi.
Berdaqtıń dóretpeleriniń sózlik quramında ushırasatuǵın altay dáwirine tán bolǵan sózler tuwralı pikirlerimizdi juwmaqlastıra kelip sonı aytıw kerek, altay tilleri jer sharındaǵı basqa da tuwısqan tiller sıyaqlı biziń eramızdan bir neshe ásirler burın bir tiykar tildiń bazasında payda bolǵan. Olar batısta Finlyandiyadan baslap shıǵısta Koreya hám Yaponiyaǵa shekemgi aralıqtaǵı keń aymaqta jaylasıp bir qáwimlik tildiń hár qıylı dialektleri bolıp, tarqalǵan halında ornalasqan. Berdaq dóretpeleriniń sózlik quramındaǵı altay qatlamına tiyisli sózlerdi salıstırǵanı- mızda ondaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlar, bizler tariyxtı qanshama tereńirek úyrengen sayın xalıqlar arasındaǵı ayırmashılıqtıń sonshama azayıp baratuǵının kórsetedi.