Morfologiya-sintaksislik usıl menen jasalǵan feyiller
Berdaq dóretpelerinde morfologiya-sintaksislik usıl menen feyil sózler eki feyildiń yamasa atawısh sózlerge feyil sózlerdiń qosılıwı arqalı hám bir pútin leksikalıq máni ańlatıp keledi:
A) Atawısh tiykarlı quramlı feyiller atawısh sózlerge et, qıl, bol, e kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı jasaladı: Sapar et/55/, yad et/76/, xızmet et/76/, ashıq bol/197/, miyman bol/37/, dárman et/55/, árman et/55/, sabır qıl/148/, qulaq tut/172/, sıran boldı/131/, uyat boldı/131/, beglik etti/121/.
B) Feyil tiykarlı quramlı feyillerdiń jasalıwında olardıń ekinshi sıńarları bolıp al, ber, bar, kel, shıq, jat, jatır, otır, tur, qoy, jiber, tasla, et, qayt feyilleri qatnasadı. Bul túbir feyiller -ıp//-ip//-p, -ıb//-ib//-b, -ub//-úb//-b, -a//-e//-y formalı hal feyiller menen dizbeklesip qollanılǵan: kelip tur/36/, baqlap júr/108/, qılıp tur/Sh,147/, jılap júrme/36/, erkime qoy/83/, tartıp al/185/, ańlıp jat/167/, shalqıp ótti/139/, bayqap kór/39/, kele ber/38/, bóle ber/38/, sarǵısh enip tur/42/, kelip tur/78/, sınap kór/72/, taslap ket/Sh,180/, aǵıp ót/60/, jaǵıp ót/60/, juwap ber/Sh,155/, tartıp al/28/, shıǵıp ket/29/, jıynap ket/29/, jıynap al/197/, taslap ket/113/.
Quramlı feyillerdi jasawda «e» tolıqsız feyili ónimli jumsalıp, atawısh hám feyil sózler menen dizbeklesip qollanadı: Kiygen ekán qaraqalpaq/Sh,140/, Shundın «qalfaq» bolǵan ekán /Sh,140/, Aldab chaqırıb alǵan ekán/Sh,162/, Shırt uyqıda jatır edi /190/.
Shayırdıń dóretpelerinde «e» tolıqsız feyili anıqlıq meyildiń ótken máhálinde betlengende qısqarıp -em, -eń, -ek túrinde qollanıw faktleri az sanda bolsa da ushırasadı: Ne qılıp em zalım seni /40/, Baǵda sayraǵan búlbúlem/171/, Túrgelip em boldım sopaq /147/, Aqırzaman usı der em/53/.
Shayırdıń «Ráwshan» poemasında «e» tolıqsız feyilinen jasalǵan dánekerlik xızmettegi «emese» forması jumsalǵan, bul forma basqa klassik shayırlarda ushıraspaydı: Emese seniki jón be? Ol úsh qatın mennen kem be?/160/. Sonday-aq «e» tolıqsız feyiliniń Orta Aziyalıq túrkiy jazba ádebiy tiline tán bolǵan eski forması da ushırasadı:
Eki adam mergán erdi/Sh,145/,
Qulan, kiyik atar erdi/Sh,145/,
Malı dúnya ziynet erdi,
Qarun dúnyada ne kórdi?/171/,
Mal dúnyası biyqat erdi/131/.
Dostları ilə paylaş: |
