I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

5. Turmıslıq buyımlarǵa baylanıslı sózler
Shayırdıń dóretpelerinde qaraqalpaq xalqınıń kúndelikli turmısına baylanıslı-turaq jay, onıń túrlerine, bólimlerine baylanıslı, kiyim-kenshek, bezeniw buyımları, azıq-awqat hám xojalıqtaǵı buyımlardıń atamalarına baylanıslı qollanılǵan sózler de kóplep ushırasadı. A) Turaq jay hám onıń túrlerine baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan: úy /59/-ev /1,73/, orda /1,277/ -ordu-sháhár /1,291/, shatır /165/-chatir /1,385/, tam /1,231/ -tam- sózi «DLT» miynetinde «diywal» mánisin ańlatıw ushın jumsalǵan/1,186/, esik /1,342/ -eshuk /1,168/, jay /50/, otaw /72/, qos /156/, qamıs qos /156/, shatpa /64/, saray /189/, saray /1,235/, aq úzikli otaw /72/, jer tóle /107/, imarat /1,126/, mańlaysha /2,169/, uwıq /56/, jaqlaw /2,169/, ergenek /1,315/, bosaǵa /1,343/, gúrke /1,154/, qırq segiz qabat ójire /1,236/, miymanxana /1,236/, jarma qapı /1,235/, tiy tırnaǵı /1,235/, dárwaza /1,275/, qapı /1,272/, dárwazanıń bulqını /1,276/, seyisxana /1,235/, ǵállexana /1,236/, digirmanxana /1,236/, juwazxana /1,236/, qarazxana /1,236/, máyxana /146/. B) Kiyimniń túrlerin bildiretuǵın sózler. Shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramında kiyimniń túrlerin bildiretuǵın sózler - bas kiyimdi, úst kiyimdi, kiyimniń bóleklerin hám onıń qanday materialdan islengenin ańlatıp keledi: sharshı /1,449/, qara bórik /1,304/ -bórk - bas kiyim /1,333/, toppı /T,2,267/ -tubu - tóbe, tubu -adamnıń tóbesi, sonnan toppı /3,235/, etik /105/ -etuk /1,98/, qur /T,2,290/, jaǵa /2,62/ -jaqa /1,254/, etek /1,279/ -etak /1,98/, jeń /2,232/ -ján /3,372/, qalpaq /Sh,274/, oramal /55/, qurash /1,120/, túrme /249/, tumaq /1,310/, sálle /1,369/ -suluq /3,278/, jıǵa /99/, postın /1,269/, geji /Sh,154/, ton/42/ -ton -sırttan kiyetuǵın kiyim /3,166/, mási /1,60/, ámirxan mási /55/, kiyim /58/, shapan /1,369/, belbew /1,310/, seńseń ton /1,137/, qamqa ton /1,232/, sarpay /104/ sózleri bas kiyimniń túrlerin, úst kiyimdi hám kiyimniń bólimlerin bildiriw ushın jumsalsa, bóz /88/, jipek /44/, qırmızı qamqa /1,233/, melle /1,269/, qamqa tonnan jórgekli /1,232/, qalta /1,99/, túyme /101/, ámirxan mási /55/ sózleri kiyimniń qanday materialdan hám qay jerde islengenin ańlatıp kelgenin kóremiz. Sonday-aq bezeniw buyımların ańlatıw ushın monshaq /2,190/ -munchaq /2,320/, altın sırǵa /89/, gúmis ayna /Sh,144/, altın taraq /Sh,144/, altın júzik /89/ -juzuk /3,26/, tumar /60/, shash baw /1,116/ sózleri jumsalǵan.
Qashǵariydiń sózliginde «toppı» sóziniń etimologiyası tuwralı pikirler ushırasadı: tubu-tóbe, sonnan toppı. Házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın «qur» sózi de sózlikte jumsalǵan: er qurin qurshandi - er adam belbewin, qurın bayladı /2,290/.
V) Azıq-awqatqa baylanıslı qollanılatuǵın sózler Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan azıq-awqatqa baylanıslı sózler qaraqalpaq xalqınıń materiallıq turmısı menen tıǵız baylanıslı. Qálegen tilde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de jámiyettiń rawajlanıw basqıshlarına baylanıslı, azıq-awqat atamaları da birge rawajlanıp kelgen. Bul tarawǵa baylanıslı tómendegi sózler qollanılǵan: azıq/59/ -azuq /1,97/, as /92/ -ash/1,80/, nan/54/ -etmaq /1,218/, may /182,/ -jaǵ /2,17/, pal /T,2,107/ ajran /1,14/, et /1,180/ -qaq et /2,326/, qaymaq /T,2,86/ -qajaq /3,181/, uw/1,355/ -aǵu/1,301/, shórek/1,237/ -churak /1,369/, taqan /1,412/, suwsın /1,305/ -suvsun /1,428/, duz -as mánisinde /44/ -tuz /1,216/, awqat /57/, jarma/37/, tamaq /56/, qaqpash balıq /153/, gósh /1,299/, qarma - jarma /90/, zıǵır /92/, gúrtik /101/, kábap /1,275/, júweri góje /101/, palaw /105/, qantlı chay /105/, sháwle /1,169/, uwıldıq /T,1,221/, sorpa /1,127/, torsıldaq /1,153/, máy/146/, záhár /1,355/. «DLT» miynetinde ushırasatuǵın azıq-awqatqa baylanıslı sózlerdiń ayırımları semantikalıq jaqtan ózgeriske ushıraǵan. Máselen, «azuq» sózi «awqat» degen keń mánini bildirse, házir ol mánisi jaǵınan bir qansha tarayıp «azıq-awqat» sóz dizbeginiń qurılısında ushırasadı. Sonday-aq «DLT» da «ash» sózi keń mánide «awqat, taǵam» degendi bildirip kelgen. Shayırdıń «Bilgeysiz» qosıǵında da sol mánide jumsalǵan: As jaqsısı zıǵır bolar, Alarnıń parqın bilgeysiz/92/. Bul sózdiń ózbek tilinde mánisi tarayıp tek «palaw» degen mánide jumsaladı²⁴¹.
G) Kúndelikli turmısta qollanılatuǵın zatlardıń atamaları Shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramında kúndelikli turmısta qollanılatuǵın hár qıylı buyımlardı hám miynet quralların ańlatatuǵın sózler kóplep ushırasadı: digirman /1,236/ -tegirman /3,282/, qazan /51/ -ashig /1,86/, qayıq /1,269/ - qayiǵ /1,126/, júwen /1,296/ -jular-júwen /3,16/, taraq /Sh,144/ -tarǵaq /1,434/, pıshaq /173/ -bichaq /1,366/, oshaq /1,186/ -ochaq /Sh,150/ -ochaq /1,452/, orǵaq /1,161/ -orǵaq /1,141/, tósek /56/ -toshaq /1,369/, qulp /1,275/ -kiritlik /1,463/, qamshı /1,247/ -qamchi /1,395/, besik /240/ -beshik /1,239/, balta /1,315/ -baldu /1,395/, jip /36/ -jip /3,131/, dári /1,404/ -ot - dári /1,71/, dastıq /1,284/ -jastuq /3,50/, qasıq /58/ -qashuǵ /1,457/, kópir /1,107/ -kopruk /1,443/, keme /1,153/ -keme /1,188/. Shayırdıń dóretpelerinde «DLT» miynetinde jumsalmaǵan tómendegi úy-ruzgershilik buyımlarınıń atamaları qollanılǵan: qorjın /1,185/, dorba /95/, jaba /35/, ketpen /1,315/, temir jaba /1,315/, kórpe /1,362/, palas /1,236/, gilem /1,236/ záńgi /37/, shúlen qazan /1,239/, ayaq baw /44/, aw /44/, duzaq /1,155/, hámirxanı aw /45/, sal /45/, jeken sal /1,155/, arba /52/, jılım /1,126/, múlk /70/, bel /89/, on seri bel /1,142/, dizgin /1,314/, mes /65/, átkónshek /1,246/, tabaq /1,367/, badiya /1,237/, mıs záńgi /X,37/, er /1,255/, ayıl /1,255/, jona /1,296/, suwlıq /1,296/, iyik /96/, palaqpan /1,228/, tayaw /1,154/, eskek /1,158/, shıǵır /1,238/, gúnde aǵash /35/, saqpan /T,1,143/, tumaǵa /1,343/, tuǵır /1,341/, tor /1,49/, keli /1,315/, kelsap /1,315/, alaqshın /1,315/, shıraq /T,1,5/, sandıq /T,1,6/, shımıldıq /T,1,21/, gúze /T,1,51/, zulp /1,310/, tirep berdi /1,276/, qaza /1,155/, qarmaq /1,156/, shómish /T,2,53/, geshkirt /1,172/, bóktergi /1,259/, oymaq /1,335/, qaqpan /1,177/, arqan /T,2,101/, tıyıq /223/, shıjım jip /1,335/, jeken shıpta /1,337/, átóshkir /1,316/, balta sap /1,315/, bel sap /1,315/, qobız /1,148/, sıbızǵı /1,49/, duwtar /1,390/, altın chaynek /1,239/, gúmis kese /1,239/, qaǵaz /1,126/, qálem /1,126/. Endi kúndelikli turmısta qollanılatuǵın ayırım buyımlardıń atlarına toqtaymız: «Oshaq» qaraqalpaq xalqınıń turmısında úydi jılıtıw hám awqat pisiriw ushın qollanıladı. Bul sózdiń etimologiyasın E.V.Sevortyan bılayınsha túsindiredi: ot/ogon/ - jaq/jech/²⁴². Filologiya ilimleriniń doktorı O.Dospanov qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde jumsalatuǵın «átóshkúr» sózi tájik tiliniń «otash» hám ózbek tiliniń «quraq» sózleriniń birigiwinen jasalǵanın kórsetedi: otashkurak - átóshkúr²⁴³. İlimpaz A.İsmaylov «qasıq» sóziniń etimologiyasın «DLT» miynetinde jumsalǵan «qoziq» - qazıp islengen, aǵashtan oyılǵan sózi menen baylanıstıradı²⁴⁴. Qaraqalpaq xalqınıń turmısında jumsalǵan qasıqlar ótken ásirlerde tiykarınan aǵashtan tayarlanǵanı belgili.