I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

D) Tuwısqan túrkiy tillerinen (ózbek, qazaq, túrkmen) kirgen sózler
Shayırdıń dóretpeleriniń sózlik quramında tuwısqan túrkiy tilleri-ózbek, qazaq hám túrkmen tillerinen kirgen sózler de ushıraydı. XVIII ásirdiń aqırında qaraqalpaq xalqınıń negizgi bólegi Arqa Xorezmge kóship kelip mákan basqannan keyin Xiywa sháhári qaraqalpaqlar ushın da eń tiykarǵı mádeniy oray bolıp, onıń medreselerinde qaraqalpaq xalqınıń wákilleri de oqıdı. Nátiyjede qaraqalpaqlar arasında ásirese sawatlı qatlamlar arasında Orta Aziyada hám barlıq musılman shıǵısında dóretilgen mádeniy baylıqlar keńnen taraldı hám málim boldı. Bul faktor qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısınıń rawajlanıwına unamlı tásir jasadı. Ózbek tilinen sózler jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawları boyınsha kelip kire basladı. Jámiyetlik basqarıw, ekonomikalıq hám mádeniy turmısta da ózgerislerdiń júz beriwi meshit, medreselerdiń ashılıwı, arab grafikasında jazılǵan shıǵıs klassikleri shıǵarmalarınıń taralıwı-mine bul faktlerdiń barlıǵı qaraqalpaq xalqınıń mádeniy turmısınıń rawajlanıwına unamlı tásirin tiygizdi.
Berdaq dóretpelerinde tuwısqan túrkiy xalıqlarınıń tillerinen kitabıy túrde hám xalıqtıń awızeki sóylew tili arqalı ózlestirilgen sózler jumsalǵanın kóremiz. Ózbek tilinen kirgen sózler:
Hayran qaldı, eli jurtıń,
Awparin dep Qulen bolıs/267/,
Men istermen zaman túrin/66/,
Tamaq házirlep beriw,
Onıń isi bolǵan eken/218/,
Yawlı kúni qılur bardash/X,35/,
Bejit ornıńnan tur dedi/27/.
Qalasın muqım shayladı,
Dushpannıń yolın bayladı/189/,
Uǵlan báshshe, jigit-qartı/X,53/,
Xan házirettiń kátte uǵlı/X,128/.
Joqarıda kórsetilgen mısallardaǵı «awparin», «istermen», «házirlep beriw», «bárdash», «muhım», «báshshe», «qátte» sózleri qaraqalpaq tiline qońsılas otırǵan Xorezm ózbekleriniń tilinen kelip kirgen sózler bolıp tabıladı.
Qazaq tilinen kirgen sózler. Qaraqalpaq hám qazaq tilleri túrkiy tilleri semyasınıń qıpshaq toparı, qıpshaq -noǵay shaqapshasına kiretuǵın eń jaqın tiller bolıp tabıladı. Sonıń menen birge hár bir tildiń ózine tán ayırmashılıqları da mol. Shayırdıń shıǵarmaları tilinde Aral teńiziniń átirapında burınnan qońsılas otırǵan qazaq ruwlarınıń awızeki sóylew tilinen kirgen ayırım sózler de jumsalǵan:
Súriwli maldı bermese,
Ári dáwrandı súrmese/86/,
Kórermiz ne kúy bolǵandı/194/,
Ernazar biy nemeresi/155/,
Bul quyı óte tar eken/134/.
Bul mısallardaǵı «ári», «nemere», «óte» sózleri qońsılas otırǵan qazaq xalqınıń awızeki sóylew tilinen kelip kirgen sózler.
Oǵuz tillerinen kirgen sózler. Berdaq dóretpeleriniń sózlik quramında oǵuz tillerinen kirgen sózler az sanda bolsa da ushırasadı. Shayırdıń shıǵarmalarında bunday sózlerdiń jumsalıwı bir tárepten onıń Maqtımqulı shıǵarmalarınan tereń úyrengenligi, qaraqalpaqlar arasında qol jazba túrinde taralǵan «Ǵárip-ashıq», «Góruǵlı», «Bázirgen», «Sayatxan-Hámra» sıyaqlı xalıq dástanları menen jaqınnan tanıs bolǵanlıǵı hám olardı dóretiwshilik baǵdarda óz shıǵarmalarında paydalanǵanı menen baylanıslı bolsa, ekinshi tárepten qaraqalpaqlardıń XIX ásirde túrkmenlerdiń yawmıt, teke qáwimleri menen qońsılas otırǵanı menen baylanıslı bolıwı kerek. Mısallar:
Qolıńda temir tırnaǵı,
Astında jatır qırnaǵı/223/.
Shayırdıń «Aqmaq patsha» poemasındaǵı bul mısaldaǵı «qırnaq» sózi túrkmen tilinde «pıshaq» degen mánini ańlatıw ushın jumsaladı.
Razı bolıń ǵardashlarım,
Aǵardı saqal shashlarım/151/.
Bul mısaldaǵı «ǵardash» sózi de oǵuz tillerinen ózlestirilip túrkmen tilinde «tuwǵan-tuwısqan» degendi ańlatadı.
Neche yıl kechdi, neche ay,
Bárcháni yaratdı xuday/Sh,169/.
Bul mısaldaǵı «kechdi» sózi oǵuz tillerinde máselen, túrk tilinde «ótti» degen mánini ańlatıw ushın jumsaladı.
Otaw bir belli jay eken,
Shul atawda bolǵan eken/150/.
Bul mısaldaǵı «belli» sózi túrkmen tiline tán bolıp, biziń tilimizde «belgili» degen mánini ańlatadı.
Baǵqa kelse Gúlzar sulıw,
Tur eken dolanıp oynap/268/.
Bul mısaldaǵı «dolanıp» sózi túrk tilinde «dolashmaq» túrinde jumsalıp «aylanıw» degen mánini bildiredi.
Shoq-shoq álamatlar keldi,
Orıs kelip jurttı aldı/Xorezm/.
Bul mısaldaǵı «shoq-shoq» sóz oǵuz tillerinde máselen, túrk tilinde «kóp» degen mánini ańlatıw ushın jumsaladı. Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı bul mısalda da «kóp-kóp» degen mánini ańlatıw ushın jumsalǵan.
Tuwısqan túrkiy tillerinen kelip kirgen sózlerdi izertlew sonı kórsetedi, qazaq tilinen sózler awızeki sóylew tili arqalı, ózbek hám oǵuz tillerinen sózler Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili hám qońsılas otırǵan bul xalıqlardıń awızeki sóylew tili arqalı kelip kirgenligin bildiredi.