I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

2. Basqa tillerden ózlestirilgen sózler
Berdaq shayırdıń shıǵarmalarınıń sózlik quramında túpkilikli túrkiy tillerine ortaq óz sózlik qatlam menen birge basqa tillerden - qıtay, arab-parsı, orıs, sonday-aq az sanda bolsa da hind, yunan, aramey, evrey tillerinen kelip kirgen sózler belgili orındı iyeleydi.


A) Qıtay tilinen kirgen sózler
Túrkiy tillerine qıtay tiliniń tásiri máselesi tyurkologiya iliminiń az izertlengen tarawlarınıń biri. Bul tarawda tek akademik V.P.Vasilev, V.İ.Novogorodskiy, T.R.Raximov, N.A.Baskakovtıń miynetlerin kórsetiw múmkin. Akademik P.V.Vasilevtiń orınlı kórsetip ótkenindey, 2000 jılǵa shamalas waqıt dawam etken qıtay-túrkiy baylanısları izsiz joq bolıp ketiwi múmkin emes edi: «Mne kajetsya, - dep jazǵan edi ol-gorazdo strannoe bılo bı ne vstretit nikakogo srodstva u sredneaziatskix yazıkax s kitayskim, chem vstretit daje polnoe rodstvo. Mı znaem, chto rimlyane v neskolko vekov svoego vladıchestva uspeli pustit korni svoego yazıka v İspaniy, Angliy, Frantsiy, chto arabı naveki navyazali svoy yazık vsem magometanam. Kakim je obrazom svyaz Kitaya so Sredney Aziey, izvestnaya uje istoricheski s prodoljenie slishkom dvux tısyach let, mogla ostatsya besslednoyu»²⁴⁷. İlimpazlardıń kórsetiwinshe, XI-XIV ásirge tiyisli uyǵır jazba estelikleri yuridikalıq hújjetlerdiń tiline qıtay tiliniń tásiri kúshli bolǵan²⁴⁸. Bir waqıtları túrkiy qáwimleri menen qıtay arasında sawda baylanısları kúshli rawajlanıp, qıtay sawdagerleri túrkiy qáwimleriniń qalaların Batıs Aziya hám Evropa menen tıǵız baylanıs jasawda sawda obektleri retinde paydalanǵan. Erte dáwirleri qıtay menen túrkiy qáwimleri arasında tıǵız baylanıs bolǵanlıǵı tuwralı maǵlıwmatlar eski túrkiy jazba esteliklerinde tasqa oyılıp jazılǵan.
Solay etip, túrkiy tillerine kelip kirgen sózlerdiń eń eski qatlamın qıtay sózleri quraydı. Bul tuwralı prof. N.A.Baskakov: «Túrkiy tillerine, sonday-aq qaraqalpaq tiline basqa tillerden sózlerdi ózlestiriwdiń eń eski qatlamın qıtay hám áyyemgi iran tillerinen kirgen sózler quraydı», -dep jazıp, qıtay sózleri túrkiy qáwimleriniń batısqa qaray kóship-qonıwı baslanbastan burın (b.e.I-II ásirleri) olar qıtaylılar menen tıǵız baylanısta jasaǵan waqıtları tik- keley yamasa monǵol tili arqalı kelip kirgen dep boljaydı²⁴⁹.
Qıtay-túrkiy baylanıslarınıń izsiz qalmaǵanlıǵın Berdaq dóretpelerinde ushırasatuǵın qaraqalpaq-qıtay parallelleri tiykarında beremiz:
«Altın» sózi: Altın menen gúmis teń be?/160/. Túrkiy: -al//-ál/-qızıl/ -qıtaysha: tun//-baqır/- qızıl baqır-altın. «Altın» sózi qurılısı jaǵınan eki morfemadan ibarat bolıp, birinshi «al//-ál» sıńarı túrkiy sózi, «qızıl» sóziniń sinonimi bolıp tabıladı.Ayırım jaǵdaylarda «ál-qızıl» túrinde de jumsaladı. Prof. N.M.Shanskiy orıs tilindegi «alıy» sóziniń túrkiy tillerinen ózlestirilgenin tatarsha «al» sózi orıs tilinde «yarkokrasnıy», «svetlorozovıy» mánilerin bildiretuǵının kórsetip, túrk tilindegi «alaw» (plamya) sózi de usı sózge baylanıslı dep tastıyıqlaydı²⁵⁰. Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde hám xalıq dástanlarında altındı «qızıl» dep ataw jaǵdayları da ushırasadı: Qızıldı kórse perishte joldan shıǵadı. Bul sózdiń ekinshi sıńarı -tun//-tın qıtay tilinde «metall» degen mánini bildiredi. Solay etip «altın» sózi qaraqalpaqsha-qıtaysha «qızıl metall» degen eki sózdiń birigiwinen payda bolǵan. Buǵan qosımsha dálil retinde qaraqalpaq tilindegi «tas-miytin» sózinde keltiriwge boladı. Bul sózdiń ekinshi sıńarı «temir» mánisin ańlatatuǵın sóz. «Tas-temir» birikpesi túrinde jumsalatuǵın bul sóz «qattı, bekkem» degen mánilerdi ańlatıp keledi. Qqalp: baqsı, qıtay:paqsı (master). Mıs: Tamam baqsınıń sultanı, Sheberlik jaǵı Muwsanıń/38/,
qqalp: bek-qıtay: payk, páykin(gubernator): Ádalat joq begi, patsha, xanlarda/61/,
qqalp: shay/chay/ -qıtay: cha/chay/: Demlep palaw hám qantlı chay, Berdiń neshe at, ton, sarpay/105/,
qqalp: jay -qıtay: jay/dom/: Padshah qızına jay saldı, Jánnet kibi saray saldı/144/,
qqalp: hinji -qıtay: djen, dji/jemchug/: Sonday úlgi etken isiń, Jaltıraydı hinji tisiń/89/.
Qqalp: pay -qıtay: pay /ryad/: Dáskesi kóp xan eki pay /1956, 136/.
Qqalp: qap -qıtay: qia, qap/karman/: Qabıń ǵállege tolmasa /64/,
qqalp: tań -qıtay: tań//dan: Tań atıwǵa shamalastı, Kún shıǵıwǵa jaqınlastı/2/.
Qqalp: tuw -qıtay: tu/znamya/: Tulǵa sındı, tuw yıqıldı /X,46/.
Qqalp: tıńla -qıtay: tiń/slushat/: Tıńla sózdi Áwez qońsı, Keyni bolǵay aqıbet: /67/, qqalp: teń, qıtay: teń/rovnıy/: Erterekten teńińdi tap, Matawlıqta turma kelin/91/,
qqalp: gúmis -qıtay: quem/serebro/: ólisine qalmaq sher, Altın gúmis qosıp kómer /127/,
qqalp: xan-qıtay: xuan: Anıń patshası Altun xan,
qqalp: qaǵan -qıtay: kekuan: Jeti ıqlım jerdiń júzi, Jurt biyhisap bolǵan emes, Qahanı shındur tórtisi, Adam onı bilgen emes /Qulen bolıs/. «Xan», «qaǵan» sózleriniń etimologiyası jóninde orıs tyurkologları P.M.Melioranskiy, F.E.Korsh, S.E.Malov h.t.b. İlimpazlar pikir bildirgen. «Qaǵan» sózi tuwralı V.V.Bartold: «Titul «qaǵan» sushestvovavshiy naryadu s «xan» nosili gosudari drevnix tyurkov, zaimstovav ego u svoix predshestvennikov juan-juaney, kotorıx frantsuzckiy mongoloved P.Pele otnosit v mongoloyazıchnım narodnostyam» - dep jazadı. Fin ilimpazı T.Ramstedt «xan», «qaǵan» sózlerin bılayınsha túsindiredi: «… pervaya iz nix predstavlyaet prostuyu osnovu, zaimstvovannuyu v tyurkskix yazıkax iz kitayskogo: kuan - «pravitel», v vtoraya slojnuyu, sostoyashuyu iz dvux slov: ke - velikiy, i kuan «pravitel», kekuan «velikiy xan» /tyurk/²⁵¹.