I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

B) Arab-parsı tillerinen kirgen sózler
Qaraqalpaq tiline arab-parsı tillerinen sózdiń kelip kiriwi túrkiy hám arab-parsı xalıqlarınıń uzaq dawam etken tariyxıy baylanıslarınıń nátiyjesi. Túrkiy tillerine iran tillerinen sózlerdiń kelip kiriwi bizdiń eramızdıń baslarında Orta Aziya hám Aral teńiziniń jaǵalawında jasaǵan iran tillerinde sóylewshi eski Xorezm, sogdiy, sart, sak, massaget qáwimleri menen baylanıslı bolsa, al arab-parsı tillerinen sózlerdiń kelip kiriwi VIII-X ásirden yaǵnıy arablardıń Orta Aziyanı basıp alıwı hám bul jerlerde jasap atırǵan túrkiy qáwimlerin islam dinine endiriwi menen baylanıslı. Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tiline arab-parsı sózleriniń kelip kiriwiniń tiykarǵı deregi parsı ádebiy tili bolǵanlıǵın, keyin ala Qaraxanid hám Xorezm mámleketinde qáliplesken Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili ekenligin kórsetip ótedi. Xalıqtıń awızeki sóylew tilinde ushırasatuǵın arab-parsı sózleriniń kelip kiriwi tuwralı aytıp kelip, xalıqtıń awızeki sóylew tilinde ushırasatuǵın arab-parsı sózleri tek ǵana ádebiy til arqalı emes, al qaraqalpaqlarǵa qońsı otırǵan Xiywa ózbekleriniń tásirinen kelip kirdi degen pikirdi bildiredi²⁵². Shayırdıń dóretpeleri tilinde jumsalǵan arab-parsı sózleri siyasiy-jámiyetlik, aǵartıwshılıq, din, sonday-aq diyxanshılıq, sawda islerine hám abstrakt túsinikke baylanıslı kelip kirgenin kóremiz. Arab-parsı tillerinen kelip kirgen sózler eki toparǵa bólinedi. Birinshi toparǵa házirgi ádebiy tilimizdiń sózlik qorınan orın alıp óz sózimiz sıyaqlı bolıp ketken shıǵısı arab-parsı tekles sózler kiredi. Bul sózlerdiń kópshiligi qaraqalpaq tiline awızeki túrde qońsılas otırǵan tuwısqan túrkiy tilleri arqalı kelip kirse, ayırım sózler kitabıy til arqalı ózlestirilgenin kóremiz. Ekinshi toparǵa, házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılmaytuǵın diniy hám abstrakt túsiniklerdi bildiretuǵın Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili arqalı ózlestirilgen arab-parsı sózleri kiredi.
1. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılatuǵın arab-parsı sózleri qaraqalpaq tiliniń nızamlıqlarına beyimlesip fonetika-morfologiyalıq hám ayırım jaǵdaylarda semantikalıq ózgerislerge ushırap qollanıladı. Bul toparǵa kiretuǵın sózlerge tómendegi sózlerdi kórsetiwge boladı: abıray /p/, azat /p/, aqıl /a/, aspan /p/, ádep /a/, ádet /a/, ádil /a/, baq /p/, badam /p/, bayram /p/, gáwhar /p/, gedey /p/, gewde /a/, ǵayrı /a/, ǵam /a/, ǵáziyne /a/, dana /p/, dańq /p/, daraq /p/, dárya /p/, dáwir /a/, dáwlet /a/, jaza /a/, jáhán /p/, jámáát /a/, jánnet /a/, zaman /a/, zat /p/, zálel /a/, záhár /p/, zer /p/, iyman /a/, iyshan /p/, inam /a/, insan /a/, kaaba /a/, kápir /a/, kese /p/, qabıl /a/, ǵoza /a/, qarız /a,p/, nadan /p/, lázzat /p/, láb /p/, maydan /a/, maqset /a/, násiyat /a/, ómir /a/, óner /p/, payda /a/, paytaxt /p/, palwan /p/, ruxsat /a/, ırısqı /a/, sabır /a/, saqıy /a/, sawda /p/, sárdar /p/, taxt /p/, talay /a/, táǵdir /a/, táme /a/, ulama /a/, usta /a/, ustaz /a/, wázir /a/, xabar /a/, xalıq /a/, xat /a/, haywan /a/, haqıyqat /a/, shaytan /a/, shayır /p/, shara /p/, sháriyat /a/, ıqbal /a/, ras /a/, ıshq /a/ h.t.b. Arab-parsı tillerinen kirgen bul sózler xalıqtıń awızeki sóylew tilinde túpkilikli túrkiy sózleri menen birge jumsalıp tiykarǵı sózlik qordan orın aladı. Sonlıqtan da shayırdıń dóretpelerinde ónimli jumsalǵanın kóremiz. Berdaq qaraqalpaq tilinde qarapayım xalıq ushın túsiniksiz arab-parsı tillerinen kirgen sózlerdi shennen tıs qollanıwǵa qarsı bolıp, joqarıdaǵı mısallardaǵıday xalıqtıń sóylew tilinde hám awızeki xalıq dóretpelerinde qollanılǵan burınnan tanıs túsinikli arab hám parsı sózlerin óz qosıqlarında qollanadı. Berdaq babamız «ózim amıy, tilim túrkiy, Joqtı arab-parsım meniń» - dep jazıp ádebiy tilimizde parsı ádebiy tiliniń xalıq ushın túsiniksiz bolǵan sózlerin orınsız túrde qollanıwǵa qarsı boladı. Bul máselege óziniń kóz-qarasın bildiredi. Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan arab-parsı sózleriniń ekinshi toparın onıń ómiriniń sońǵı jılları jazılǵan qol jazba túrinde kelip jetken «Shejire» hám «Xorezm» poemalarında jumsalǵan házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili arqalı kelip kirgen diniy hám abstrakt túsiniklerdi bildiretuǵın arab-parsı sózleri quraydı. Mısallar:
Gúl yúzleri shámsi-kámar,
Ábuwbákir házireti Omar/Sh,21/.
Bul mısaldaǵı «shams» - kún, «kámar» - ay mánilerin bildiretuǵın arab sózleri.
Otuz úch mıń sahabası,
Jumlá arabnıń qábiylesi/Sh,3/.
Bul mısaldaǵı «sahaba» arab sózi bolıp, arab tilinde «Muhammed payǵambardı óz kózi menen kórgen, sózin tıńlaǵan, sáwbetlesken bolǵan adam» degendi bildiredi.
Osman, Áliy tórt cháháryar,
Payǵambardıń yaranı ekán/Sh,2/.
Bul mısaldaǵı «payǵambar» sózi parsı tilinen kirgen, «payǵam»- xat, xabar, «avar» - jetkeriwshi, ulıwma mánisi «allanıń elshisi» degendi bildiredi.
Namazını fasıd etdi,
Ol buzǵuwshı bolǵan ekán/Sh,17/.
Bul mısaldaǵı «fasıd» arab sózi bolıp «buzdı, búldirdi» degen mánini ańlatadı.
Molla namaz shuru etdi,
Chaq aldınan yugurub ótdi/Sh,17/.
Bul mısaldaǵı «shuru» sózi arab tilinde «baslamaq, baslap islew» degendi ańlatadı.
Ayat, hádisdur sózleri,
Jan alur jaduw kózleri/Sh,146/.
Mısaldaǵı «jaduw» parsı sózi bolıp «sıyqırlı, adamdı eriksiz biylep alatuǵın kúshke iye» degen mánini bildiredi.
Bala ananıń kóz yashı,
Urdı fálekniń gárdishi/148/.
Mısaldaǵı «falak» arab sózi «aspan, kók» degen mánini bildiredi, awıspalı mánide «táǵdir» degendi ańlatadı., «gárd» parsı sózi bolıp «shań, tozań» degendi ańlatadı, sonnan «pálektiń gárdishi» - táǵdirdiń dawılı, tozańı, táǵdirdiń buyrıǵı usaǵan awıspalı mániler payda bolǵan.
Sabır qılmaq márdniń ishi,
Shúkir subhan qılǵan ekán/Sh,148/.
Bul mısaldaǵı «subha» sózi arab tilinde «allaǵa sıyınıw payıtında sanalatuǵın monshaqlar dizilgen táspiniń jibi» degendi bildiredi. Bul sózdiń tiykarında «subhan alla» - yaǵnıy allanıń mıń isminiń biri kelip shıqqan.
Sózniń farqın bilmes nadan,
Áwwal adam, axır xatam/Sh,149/.
Bul mısaldaǵı «xatam» arab sózi «eń sońǵısı» degendi bildiredi. Muhammed payǵambarǵa baylanıslı aytıladı, yaǵnıy payǵambarlardıń dáslepkisi Adam ata edi, eń aqırǵısı Muhammed payǵambar boldı degendi bul qatarlarda ańlatıp kelgen.
Yoqdur sózimniń xatası,
Xan Jánibek qaynatası,
Xannıń qızı baxshiydası,
Xan kiyewi bolǵan ekán/Sh,66/.
Bul mısaldaǵı «baxshiyda» parsı sózi bolıp, «baxshandá» -baǵısh etilgen, sawǵaǵa berilgen degen máni bildiredi. Bul jerde tariyxshı M.Tilewmuratovtıń joqarıdaǵı qatarlarǵa tiykarlanıp «Jánibekxannıń qızı Baxshadege Arannıń kúyew ekenligin aytadı» degen pikiri menen kelisiw qıyınıraq. Sebebi bul qatarlarda «baxshide» qızdıń atın ańlatpaydı, al Jánibek xannıń qızınıń Aranǵa baǵısh etilgenin bildirip tur²⁵³.
Nechege dúnya mal berdi,
Nechege ilim hal berdi.
Mańa tákallum til berdi,
Quda násib qılǵan ekán/Sh,170/.
Bul mısaldaǵı «takallum» arab sózi bolıp «sóylew, sóz» degen mánini bildiredi, bul sóz etimologiyalıq jaqtan «tálim» sózine baylanıslı, shayırdıń dóretpesindegi bul mısalda «sheshenlik» degen mánide jumsalǵan.