I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

10. Antroponimler
Berdaq shıǵarmaları tilinde túpkilikli túrkiy hám arab parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerden jasalǵan 400 ge shamalas adam atları jumsalǵan. Shayırdıń shıǵarmaları tilinde jumsalǵan adam atların izertlep qaraǵanımızda olar payǵambarlar, shayırlar hám islam dinine baylanıslı ańız áńgimelerdegi adam atları, xalıq dástanlarındaǵı qaharmanlardıń atları, talantlı shayır hám ilimpazlardıń atları, tariyxıy jasap ótken hám ózi menen qatar jasap atırǵan adamlardıń atları ekenligin kóremiz. 1) Payǵambarlar hám islam dinine baylanıslı ańız áńgimelerdegi adam atları: Muhammed /114/, Yúsif /Sh,52/, Omar /Sh,2/,Ospan /Sh,21/, Áliy /Sh,2/, İsmayl /Sh,164/, İbrahim /40/, Dawıt /49/, Sulayman /49/, Qarun /Sh,265/, Luqman /49/, Xatamtay /Kb/, İsa /T,2,275/, Muwsa /T,2,275/, Mustafa /X,57/, Xızır İlyas /Sh,211/, Suwpı Allayar /126/.
2) Xalıq dástanlarındaǵı qaharmanlardıń atları: Góruǵlı /Sh,153/, Yusup-Zılıyxa /224/, Axmed-Yusup /55/, Jiyrenshe /K,1/, Edige /116/, Alpamıs /116/, Bázirgen /136/, Baxram-Gulandam /112/, Farhad /123/.
3) Shayır hám ilimpazlardıń atları: Maqtumqulı/39/, Nawayı/116/, Fizuli/116/, Arastu/117/, Bedil/117/, Ferdawsiy /117/, Ettar/117/, Kúnxoja/136/, Ájiniyaz/116/, Súgirimbet Omar /123/, ótesh/1,153/. Bul antroponimlerdiń ishinde Platon, Aristotel - áyyemgi grek filosofları, oyshılların, Firdawsiy, Bedil, Ettar, Jámiy - Orta ásirlerdegi shıǵıstıń ullı oyshılların bildirip kelgen. Tuwısqan túrkiy xalıqlarınıń danıshpan shayırların bildiriw ushın Nawayı, Fizuliy, Maqtımqulı antroponimleri jumsalsa, Kúnxoja, Ájiniyaz, Omar, ótesh antroponimleri shayır menen zamanlas qaraqalpaq klassik shayırlarınıń atların ańlatıw ushın jumsalǵan. 4)Tariyxıy shaxslardıń atları: Chıńǵıs xan /Sh,52/, İskender /Sh,131/, Jánibek xan /Sh,105/, Toqtamıs xan/Sh,105/, Maybas /Sh,128/, Aydos /Sh,253/, Asan /169/, Amangeldi/Sh,167/, Esengeldi /167/, Elbarıs xan /Sh,171/, Ernazar /170/, Irza /Sh,129/, Tóre /Sh,129/, Nádir xan /Sh,174/, Eltuzar xan/Sh,176/, Qutlımurat inaq /Sh,179/, Ǵayıp xan/Sh,176/, Muhammed Rahim xan /Sh,177/, Allaqul xan /Sh,178/. «İskender» antroponimi biziń eramızǵa shekem IV ásirde jasaǵan ásker bası «Aleksandr Makedonskiydi», al «Chıńǵıs xan» antroponimi XIII ásirdegi monǵollardıń xanı Shıńǵıs xandı ańlatıp kelgenligin kóremiz. «Jánibek xan» hám «Toqtamıs xan» antroponimleri Altın Orda mámleketiniń XIV-XV ásirlerdegi xanların bildirip tur. Asan, Amangeldi, Esengeldi, Aydos, Ernazar, Qulen bolıs, Irza, Tóre antroponimleri qaraqalpaq xalqınıń el basqarıwshıları hám batırların bildirip kelse, Elbarıs han, Nádir shax, Eltuzar inaq, Ǵayıp xan, Muhammed Rahim xan, Allaqul xan XVII-XIX ásirlerde Xiywaǵa xan bolǵan adamlar. 5) Shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan kópshilik adam atları házirgi tilimizde de ónimli jumsaladı: Berdimurat /Sh,272/, Berdaq /Sh,272/, Amanbay /Sh,256/, Qosnazar /Sh,246/, Orınbay /Sh,247/, Xıtaybek /Sh,15/, Arıwxan/Sh,21/, Aqsholpan /Sh,24/, Sultan /Sh,104/, Qállibek /Sh,114/, Haydar /Sh,114/, Quljan /Sh,120/, Tolıbay /Sh,123/, Bazargúl /Sh,123/, Meńlibay /Sh,124/, Niyaz /Sh,127/, Oraz /Sh,127/, Ernazar /Sh,129/, Qálender /Sh,131/, Qudaybergen /Sh,132/, Juman /Sh,133/, Ayım /Sh,131/, Berdibek/Sh,135/, Esenbek /Sh,135/, ótegen /Sh,135/, Súyin /Sh,136/ Erkinbay /136/, Aymırza /Sh,137/, Maxmud /Sh,137/, Tórebay /Sh,137/, Qazaqbay /Sh,138/, Bekfolat/Sh,138/, Qoshqar /Sh,139/, Folat /Sh,142/, Ǵayıp /Sh,143/, Qarlıbay /Sh,143/, Bayjan /Sh,144/, Erimbet /Sh,144/, Qurbanbek /Sh,149/, Xojamjar /Sh,153/, Esengeldi /Sh,154/, Áwez /Sh,155/, Arzı /Sh,116/ Dosan /Sh,186/, Annaqul/Sh,200/, Aysha/217/, Gúlzar /248/, Anar /250/ ,Ziywar/258/, Allanazar /37/, Xalmurat /39/, Bayniyaz /39/, Qutlımurat /39/, Kárimbergen /40/, Seytnazar /40/, Murtaza /50/, Elmurat /72/, Orımbet /84/, Nurımbet /84/, Jalal /84/, Biybayım /99/, Gúlayım /99/, Ráwshan /99/, Miyrixan /99/, Seytkamal /99/, Álimbay /100/, Sherniyaz /168/, Dániyar /168/, Qabıl /176/, Qurbaniyaz /X,33/, Mambetmurat /X,43/, Ázbergen/1,75/.
6) Shayır dóretpelerindegi ayırım adam atları házirgi tilimizde júdá siyrek jumsaladı yamasa derlik jumsalmaydı: Tınıs /Sh,123/, Bódekbay /Sh,123/, Tomay /Sh,123/, Qarabas /Sh,123/, Qalqaman /Sh,131/, Mulkaman /Sh,133/, Seńgirbay /Sh,136/, Shońqara /Sh,136/, Qısaǵaǵu /Sh,138/, Monaq /Sh,139/, Janay /Sh,143/, Matay /Sh,165/, Jılhafız /Sh,145/, Tolas /Sh,153/, Jawlatbay /Sh,166/, Shalısbay /Sh,188/, Sambet /40/, Ufıq máhrem /99/, Jasıbay /Sh,256/, Tóbet /Sh,248/, Taylaq /Sh,48/, Almalı kórúkli /Sh,32/, Tomawıl /Sh,43/, Shaban kór /Sh,43/, Bódenetay /Sh,53/, Bórkeltay /Sh,105/, Budıńjar /Sh,107/, Qaǵınjar /Sh,107/, Badıraq biy/124/.
Shayırdıń shıǵarmalarında jumsalǵan joqarıdaǵı mısallarda keltirilgennen basqa antroponimler házirgi qaraqalpaq tilinde de qollanılıp, qaraqalpaq xalqınıń dúnya tanıwına, mádeniyatına, diniy isenimine, árman-úmitlerine, xalıqtıń úrp-ádetlerine baylanıslı qoyılǵan adam atları bolıp tabıladı.