I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

3. Gezekles dánekerler.
Gezekles dánekerler birkelkili aǵzalardı hám qospa gáptiń qurılısındaǵı jay gáplerdi baylanıstırǵanda, olardıń óz-ara qatnaslarınıń gezeklesip keliwin bildiredi: Gá dúzelip, gáhi awıp, Kóp awılǵa aralastı/161/.
4. Awıspalı dánekerler.
Awıspalı dánekerler birgelikli aǵzalardıń hám dizbekli qospa gáptiń qúrılısındaǵı jay gáplerdi bir-birine awıspalı mánide baylanıstırıp keledi: Jaz ayınıń jamǵarınday, Yaki mınaw gúzarınday /45/, Xuda berdi bu zibannı, Ne rahmanı, ne shaytanı /Sh,172/, Yaki qurdas, yaki sińlim /203/, óziń bilgir sheshen bolsań, Yaki elde mehman bolsań /114/, Ya bolmasa gúz keler me, Ya bolmasa qıs keler me /142/, Álle qız ba, álle ul ma? /220/, Emese seniki jón be? /160/.


5. Shárt dánekerler.
Shárt mánili dánekerlerden shayırdıń dóretpelerinde iran tillerinen ózlestirilgen eger, wágar, mágar dánekeri jumsalıp, qospa gáptiń sıńarların bir-biri menen shártlik mánide baylanıstıradı: Pár aqsa aman bolǵanım, Wágár aqmasa ólgánim /Sh,147/, Mágár bilmey qoldı qıysa bir qamıs, Sol waq qanın tıyǵan ardan jaqsıraq /83/, Eger tapsam ol sherlerdi, ózgerter edim túrlerdi /115/.
6. Sebep-nátiyje dánekerler.
Qospa gáptiń qurılısındaǵı jay gáplerdiń biri ekinshisiniń sebebin yamasa nátiyjesin ańlatıp keledi: Dushpanlardı bul zamanda zor ettiń, Sol sebepli bizlerdeydi xor ettiń/79/, Sarǵaydı perzentsiz júzim, Sonlıqtan jumıldı kózim/238/, Dushpannan hesh waqıt alma amanat, Kótererseń aqırında jaman at/54/,óndiredi ash xalıqtan, Jetim jılaydı sonlıqtan/72/, Aytsań hárgiz aqılıńdı almaydı, Kewlim meniń wayran bolar sol ushın/81/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde yeme-jáne /Ton,16/, -da// -de, -ta//-te /Ton,56/ dánekeri jumsalǵan. Qashǵariydiń sózliginde azu-yaki, yamasa /1,404/, birlá /1,83/, yámá-jáne /1,131/, taqı /1,435/, abań-eger /1,153/, qalı-eger /3,252/ dánekerleri jumsalǵan.


Janapaylar
Shayırdıń shıǵarmaları tilinde janapaylar sóz hám sóz dizbegine hár túrli qosımsha - modallıq, emotsionallıq, abstrakt grammatikalıq mánilerdi bildiriw ushın jumsalǵan²¹⁰:
A) -ǵoy, -dá, -aw, -ta janapayları gáptiń aqırındaǵı sózdiń keyinine dizbeklesip oy-pikirdiń anıq isenimli ekenligin ańlatıp kelgen: Málim ǵoy mollanıń jayı/43/, Esitpeydi-aw quday gereń/57/, Baratır-aw iynim awıp/118/, Qalay-aw dep oylanbaysań/153/, Tiyemiz dep júr ǵoy, qızım/159/, Men edim ǵoy qáhárli ton/289/, Siznikidur hárne barım, Ta ólgenshe qarıydarım/1,169/.
B) -da//-de, -daǵı//-degi, -hám, -aq, -túwe janapayları gáptiń mánisin kúsheytiw ushın jumsalǵan: Kóz ashıp hám de kórgeniń /36/, Payda da joq oylaǵannan /36/, Kóz jasımdı kórmey-aq qoy, Jónge qarap júrmey-aq qoy, Pátiyańdı bermey-aq qoy /41/, Atım joq dep arsınba da /109/, Tonım joq dep tartınba da /109/, Aytıp bola almay-aq sózin /162/, Búlbil sayrap qonsa gúlge, Gúller de háwes búlbilge /112/.
«Hám» sózi dánekerlik xızmet atqarıw menen birge ózi dizbeklesip kelgen sózdiń mánisin kúsheytip kelgende janapay funktsiyasında jumsalıp -da//-de janapayı menen sinonim boladı: Biz hám kóship baramız deb/Sh,167/, Shúyit hám shúyini saldı/152/, Beshisi hám kóse boldı, Beshi bes kempir bolǵan ekán/Sh,155/, Táwbekár suwpı bolsam hám/151/.
V) «ǵana», «tek», «gil», «gileń», «tánha» janapayları ózi qatnaslı bolǵan sóz benen dizbeklesip kelip onı basqalardan ajıratıp sheklep kórsetiw ushın jumsalǵan: Qorlıq kórdim tek ólgennen jaqsıraq/84/, Hámme barıp qaǵıp saldı, Tek te zorǵa tabaq qaldı/101/, Jasım apajan on úshke, Bıyıl ǵana jetken edi/205/, Bolıstıń gil jermenleri/1,127/, Gileń óńkey balıqlardıń sultanın/105/, Sawash áyler tánha ózi júz benen/1,229/.
G) -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe, -mu//-mú, -mı//-mi soraw janapayları atawısh, ráwish, feyil, modal sózler menen dizbeklesip kelip sorawlıq máni ańlatıp kelgen: Dúnya-dúnya bolǵanıń ba?/55/, Endi mennen qalǵanıń ba?/55/, Kiydiń be ayaqqa ámirxan mási/55/, Bul dúnya tar ma, keń be, Oylap mánisin bilmedim/63/, Kórippediń meni báńgi? Ele keynińde kórermen/41/, At mu, eshek mu, pıraq mu, Jolıń juwıq mu, jıraq mu?/1132, «Ufq máhrem» qosıǵı/.
D) -túwe, -tap, -misli, -góya salıstırıw janapayları modallıq máni beriw ushın jumsalǵanın kóremiz: Tarı túwe dáńgilde joq, Tarı qırman-qırman boldı /37/, Tap keshe maǵan kelgende, qol ayaǵımdı kórgende/216/, Júregi misli jolbarıs, Naǵız sherdi izler edim/115/, Góya maǵan zimistanıw-qıyamet/1,36/.
J) -áne, -qánekey, -mine, -minekey siltew janapayları siltew nusqaw, názerin awdarıw sıyaqlı qosımsha mánilerdi bildiredi: Áne, sonday boldı tilek/220/, Áne, doslarım sońında, Ǵarrı xanda ólip ketti/263/, Bul dúnya qánekey aqır, Kúnelter me ǵárip paqır?/147/.
Eski túrkiy jazba estelikleri hám Qashǵariydiń sózliginde tómendegi janapaylar jumsalǵan: esenmúsen? /1,106/, kerekmu /1,371/, bararmusen /1,115/, barmachu /3,225/, baya-oq keldim -bayaǵıda-aq keldim /1,73/, emdi-oq aydım- endi-aq ayttım/1,73/ h.t.b.