I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Ráwishtiń dárejeleri
Shayırdıń shıǵarmalarında ráwishtiń salıstırıw dárejesi kelbetlik sóz shaqabındaǵı sıyaqlı -raq//-rek, -ıraq//-irek affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. Ayırmashılıǵı kelbetliktiń salıstırıw dárejesi atlıqqa baylanıslı bolsa, ráwishtiń dárejesi feyillerge qatnaslı bolıp keledi. Ráwishtiń salıstırıw dárejesi is-hárekettiń belgisiniń kúshli yamasa hálsiz ekenligin basqa is-hárekettiń belgisine salıstırıp kórsetedi: Erterekten teńińdi tap, Matawlıqta turma kelin/91/, Pitker tezirek amanattı/103/, Shashıraq júrmiz kimge bola obalım/53/, Tezirek qarap bolsın kúniń /159/, Kóreyin dep azıraq sóylep, Awzın qıbırlatqan ekán/161/, Uyalmaǵıl berregirek kel/1,145/.
Ráwishtiń arttırıw dárejesi eń, dım, júdá, oǵada, oǵırı, kútá, muqum, ǵana sózleriniń ráwish sózler menen qatar jumsalıwınan jasalıp, bir is-hárekettiń belgisiniń ekinshi bir is-hárekettiń belgisinen artıq ekenligin ańlatadı: Bul quyı kútá tar eken /97/, Hádden zıyat astı búgin /105/, Soǵan dım kúyip janaman/115/, Muqum biyzar qılǵan eken /162/, Az ǵana emes mol aytar /70/, Qalasın muqum shayladı /Sh,159/.
Orxon-Enisey esteliklerinde ráwishler az sanda bolsa da ushırasadı: otcha /ktb,37/, óń-burın, aldı /Mog,13/, kúntúz /ktb,27/, ol yılqa-sol jılı /ktb,37/, ol kúnte - ol kúnde /TK,46/.Qashǵariydiń «DLT» miynetinde de ráwishlerdi jasawda tómendegi affikslerdiń qatnasqanın kóremiz: túnlá keltim-túnde keldim/1,325/, ikile-ekiley/3,263/, kirmishche-kirgenshe/1,252/, menińche/3,224/, anıń azaqı buz teg - onıń ayaǵı muzday/1,395/.


Kómekshi sózler
Berdaq shıǵarmaları tilinde jumsalǵan kómekshi sózler ózine tán ózgeshelik belgilerine, grammatikalıq mánisi hám atqaratuǵın xızmetine qaray tirkewish, dáneker hám janapay bolıp úsh toparǵa bólinedi.


Tirkewishler
Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı tirkewishler túrkiy tilleri hám házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı ózleri dizbeklesip kelgen sózler menen birge waqıtlıq, keńislik, orınlıq, sebeplik, maqsetlik, sınlıq, salıstırıw hám teńewlik, qarsılaslıq h.t.b. Hár túrli mánilik qatnaslardı bildiredi²⁰⁹.
1. Ataw sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler:
-menen, penen, benen, birlán, bilán, bile, ilá tirkewishleri ataw sepligindegi sózlerdi basqarıp keledi: Doslıq penen hár bir iske taq tursam/77/, Nadan menen júrseń kewliń qaldırar/80/, óz teńiń men salǵıl sayran/110/, Xiywalı menán qas bolub/Sh,165/, Ázel ámiri bilán dúnyaǵa keldim/49/, Xuda birlán razı aytıshıb/Sh,140/, óziń xalıq bol eliń bilá/120/.
-ushın, úchún tirkewishi ataw sepligindegi sózlerge dizbeklesip kelip sebep, maqset hám arnalǵanlıqtı bildirip kelgenin kóremiz: Xızmet etseń xalıq ushın et/60/, Jaqsı adam tuwıladı el ushın/81/, Ayanbaǵıl xızmetińdi xalıq ushın/76/, Dayısı uchún Rustem inaqtı/Sh,163/.
-sayın tirkewishi waqıtlıq máni ańlatatuǵın atlıq sózlerge dizbeklesip olardı basqarıp kelgen: Kún sayın ósip jaynaǵan, El ǵamxorı maǵan kerek/73/.
-kibi, yańlı, taqılette, qurlım, shelli tirkewishleri ataw sepligindegi atawısh sózlerdi basqarıp kelip, kóbinese teńew, salıstırıw, ayırım waqıtları muǵdarlıq máni ańlatıp keledi: Lashın kibi kókke ushtı/44/, Búlbil kibi turdım sayrap/235/, Kózlerime shaytan yańlı kórindi/60/, Xan taqılette bolǵan ekán/135/, Shımshıq qurlım sáni bolmas/47/, ótken dúnya bir pul shelli kórindi/339/, Minipseń jıldırım yańlı /1132, Ufıq máhrem/.
2. Barıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Shayırdıń dóretpelerindegi ayırım tirkewishler barıs sepligindegi sózler menen bir mánilik qatnasta jumsalǵan: -taman tirkewishi atawısh yamasa atawısh xızmetindegi sózdi basqarıp waqıtlıq hám orınlıq mánilerin bildirip keledi: Tańǵa taman táwir boldı/262/, Jıydım esti tańǵa taman/262/, Nalıs jetti kókke taman/1,75/.
-jaqın tirkewishi de waqıtlıq, orın hám muǵdarlıq mánilerdi ózi basqarıp kelgen atawısh sózler menen birgelikte ańlatadı: Kóńilge jaqın gúlzarı/124/, Dushpanǵa jaqın názeri/123/.
-qarsı tirkewishi de atawısh sózlerdi basqarıp qarsılıqlı, bet alıs baǵdardı ańlatıp keledi: Xanǵa qarsı qanday kisi/166/, Dushpanlarǵa qarsı shıǵıń/138/.
-qaray, qarap tirkewishi de atawısh sózlerdi basqarıp, baǵdardı, baǵıttı bildiredi: Jónge qaray júrmey-aq qoy/111/.
3. Shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewish sózler ózi dizbeklesip keletuǵın sózdi mánilik jaqtan tolıqtırıp, anıqlap keliw menen birge atawısh sóz benen feyil sózlerdi bir-birine baylanıstırıw ushın jumsalǵan: Usılay ótken bunnan burın /66/, Perizattan artıq kelin /90/, Onnan beter endi shıray /242/, Onnan da beter qapılıp/206/, Andın soń Tomawıl aldı/Sh,146/, úch jıldan soń shúllúk kóshti/301/, Shabbaz Wliydin bashqa/Sh,162/, Ármanıń bar onnan óńge/90/.
Shayırdıń dóretpelerinde mánilik sóz shaqaplarınan jasalǵan kómekshi atawıshlar da kóplep ushırasadı: Kese etekte boldı násib/Sh,302/, Qazaq ichindá xan, sultan/Sh,152/, Jamanlar qasınan qońsı kóshirer/80/, On bes ara tabaq tarttı/101/, Kóp ishinde búgin túnde/36/, İyeginen joqarı ilip/226/, Min artına búgin túnde/36/, Qasında adam kóp eken/230/, Túp-túbine bir tayarman/128/, Záriwdi hám ishke tarttı/225/, úch yıl burın bolǵan ekán /Sh,168/, Pirdiń qasına barǵanda/130/, Xan názerinde dárgahnı/Sh,151/, Mayqı oń yanına qondı/Sh,143/, Qarsı aldıńda turman kelin/89/.
Orxon-Enisey esteliklerinde tirkewish sózlerdiń tómendegi túrleri jumsalǵan: teg /Mog,11/, úchún/ktm, 9/, ótrú-sonlıqtan /Ton, 12/, birle /ktm,41/, tapa-taman/ktb, 28/, kesre, kisre-keyin /kch,19/, ara/Ton,41/, asha-arqalı /Mog,27/, sayu-sayın /ktm,9/. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde basa /3,243/, burun /1,370/, kibi/1,447/, taba-taman /1,119/, soń /3,235/, úzá /1,329/, úchún /1,113/, tágin-deyin /1,333/ tirkewishleri qollanǵan.