I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Keler máhál
Keler máhál feyilleri tómendegi affikslerdiń járdeminde jasalǵan:
A) -a//-e//-y formalı hal feyillerge betlik affiksleriniń jalǵanıwı arqalı anıq keler máhál ańlatılǵan: Háyt janıwar, shuw degende alasań/36/, Qolımda duwtar bar qosıq aytaman/55/.
B) -ar//-er, -ur//-úr, -r affiksli kelbetlik feyiller hám onıń bolımsızlıq túri -mas//-mes, -bas//-bes jalǵawlarına birinshi hám ekinshi bet betlik affiksleriniń jalǵanıwı arqalı boljawlı keler máhál feyilleri jasalǵan, bul forma úshinshi betti ańlatadı²⁰⁵: Xojam, iserseń, keberseń/97/, Halıńdı seniń kórermen/140/, Kótererseń aqırında jaman at/54/, Jurttan alarsań qudayı/53/, Tilim baylawlıqtan árman etermen/55/, Qara kózden qanlı jaslar tógermen/78/, Jeterseń muratqa xızmetler etseń/75/, ómirim yetmás toqsan yúzge/148/, Shımshıq qurlım sáni bolmas/47/, Ármansız bir kúni bolmas/48/, Men ólmespen, sózim júrer bárhama/55/, Qul bolursań Ádil qalmaq/129/, Pul bolursań Ádil qalmaq/129/, Erteń keler úsir-pitir/42/, Tabılar erteń qıynalma/42/.
Feyil tiykarına -ǵan//-gen, -qay//-key affiksinen keyin betlik affiksi jalǵanıwı arqalı keler máhál feyilleri jasalǵan: Sapar etseń aman-esen kelgeyseń /54/, Ar namıstı ólgenińshe bilgeyseń, Jurt tiymese óziń qarap júrgeyseń/54/, Qudayım bergeyseń uzaq jıl ómir/82/, Menińdey bolmaǵay xalıq/64/, Kewlimniń ketkeydi jábriw japası/61/.
-maqshı//-mekshi, -paqshı//-pekshi, -ajaq//-ejeq, -ǵı//-gi formaları niyetli keler máháldi ańlatıp kelgen: Soramaqshı bolǵan eken/225/, Suwǵa atpaqshı boldı sonda /257/, Kirgizbekshi bolıp edi /193/, Sulıwlıǵın kórmekshi eken /206/, Bolajaqsız báriń ullı /164/, Dúnya ótse serpilejaq duman joq /61/.
-ası//-esi affiksli kelbetlik feyiller keler máhál mánisin bildiredi: Alasısın artıq aldı, Beresisin bergen emes/133/, Bayǵa bolsańız tiyesi/159/.
-ar//-er, -r affiksli kelbetlik feyil «edi» kómekshi feyili menen dizbeklesip kelip shárt meyil formasındaǵı feyiller menen qatar jumsalǵanda keler máhál mánisin bildiredi²⁰⁶: Sol jerde joǵıń bar dese, Men taysalmay tartar edim/117/, Haslı ǵayrı elge ketse, qanday mádet alar edim/116/, Yaqshılardıń awzın baqsam, Aytar sózim tabar edim/117/, Ketsem bul mannan qabaǵa, Tabar bolsam izler edim/116/.


RÁWISH
Berdaq shıǵarmalarında jumsalǵan ráwish sózler túrkiy hám qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı is-hárekettiń hám belginiń belgisin bildirip keledi²⁰⁷. Ráwishler feyil sózler menen dizbeklesip kelgende is-hárekettiń waqıtın, sının, ornın, kelbetlik penen dizbeklesip kelgende belginiń belgisin, ráwish penen dizbeklesip kelgende is-hárekettiń anıq, naqma-naq belgisin, atlıq penen dizbeklesip kelgende zattıń muǵdarlıq dárejesin bildiredi²⁰⁸.
Shayırdıń dóretpeleri tilinde ráwishtiń tómendegi mánilik túrleri jumsalǵan: Waqıt ráwishi waqıtlıq mánilerdi bildiriwine qaray:
A) İs-hárekettiń isleniwine baylanıslı waqıttı bildiredi: Erteń keler úsir pitir/42/, Boldı sonda túnniń jarpı/222/, Áwel berermen dep sońra bermegen/83/, Shuńacha tabmaǵan ekán/150/, Áwel Aydos baba ólip/179/, Jarınǵa tuqımıń barma? /Múyten 1,215/, Kóchúb qashdıń kúni-túni /164/.
B) İs-hárekettiń qaytalanıw waqtın ańlatadı: Hár waqta jótelip lıq-lıq ataman/55/, Bolıp hár dayım teperish/144/.
Keltirilgen mısallardaǵı waqıt ráwishleri is-hárekettiń orınlanıw barısındaǵı hár qıylı waqıtlıq mánilerdi ayqınlastırıp, bir waqıtta júzege asqanın, is-hárekettiń burınıraq bolǵanın yamasa is-hárekettiń dawamlılıǵın ańlatqan.
Sın ráwishleri is-hárekettiń qalay iske asıw usılın, orınlanıwın bildirip kelgen: Bes qala birden qozǵaldı/104/, İshpey-jemey maldı jıynap/88/, Bul zaman áste sóylemek/60/, Oraysań sálleńniń hárriytip shaqın/84/, Mákkem tutqay dástim meniń/151/, Búgejeńlep jılap ǵarrı/227/, Súyinshi sorap kelgen Záriw, Qayttı keynine dárriw/229/, Jaman halda turmız júdep/122/, Salbaw bolmay shaqqan júriń zamanda/53/, Sen hám mendin ayra túshdiń/148/. Joqarıdaǵı kórsetilgen mısallarda sın ráwishler is-hárekettiń isleniw belgisin (hárriytip, júdep, ayra), is-hárekettiń islew pátin (birden, dárriw, áste, salbaw), háreketti atqarıwshı subekttiń jaǵdayın (ishpey-jemey, búgejeńlep) ańlatıp kelgen.
Muǵdar-dáreje ráwishleri zattıń, is-hárekettiń belgisiniń artıq yamasa kemligin bildiredi: Sózdiń kóbinen azı jaqsı/106/, Kób násiyhat qılǵan ekán/164/, Oylan kewlim zaman júdá tarıldı/62/, Qırda qazaqta az qaldı/104/, Kelip turman biraz jasqa/68/, Eń kemi júz bolsın kóz kórgen tanıs /83/, Zárre uwayım qılmaǵıl mennen/111/, Maqul sózdiń kóbi-azı joq /126/, Bunnanda beter qapılıp /206/, Azın awlaq oynap kúldik /237/, Xabarı bar mol júrimnen/200/. Joqarıdaǵı mısallardaǵı ráwishler hár qıylı mánilik xızmet atqarıp kelgen: Kób, júdá, biraz, eń kemi, beter, mol sózleri hárekettiń belgisin kúsheytip kelse, «az», «zárre», «azın-awlaq» sózleri hárekettiń belgisin páseytip, kemeytip kelgenin kóremiz.
Orın ráwishleri: a) İs-hárekettiń ámelge asıw orının bildirip keledi: Jiyen ortasına qondı/143/, Qız oń jaqta tuwǵan ekán/Sh,141/, Uzaq túshti aramız dep/Sh,167/, Joqarıdan orın alǵıl/109/, Aldında biyik jar jatır/141/, Qaradı oyaq-buyaǵına /195/, Turdı ózi berjaǵında/195/, Tap sóyerde etti toyıń /200/, Bergi yaqta bolǵan ekán/Sh,164/, Onnan keyingi otırǵan /95/; b) İs-hárekettiń orınlanıw-jóneliw baǵdarın bildirip keledi: Dáriya órine yátárman /147/, Hár bir yergá soraw saldı /Sh,150/, úch tarafqa ketken eken/Sh,166/, Qolıńdı berde berman júr /37/, Ján-jaǵına baqqıl, oylan jiber kóz/61/, Jolıńnan qaytıp artıńa/36/.
Sebep-nátiyje ráwishleri is-hárekettiń iske asıw sebebin, maqsetin bildirip kelgenin kóremiz: Basılmadı qorıqqanımnan júregim /36/, Bir aqsham ayttırıp urdı jazıqsız/86/, Aǵardı kúyikten shashım/138/, óndiredi ash xalıqtan, Jetim jılaydı sonlıqtan/72/, Ne shara baylawda turmız qızıqsız/84/, Aytqanım joq sózdi jorta/93/.
Joqarıdaǵı mısallarda «qorıqqanımnan, jazıqsız, kúyikten, sonlıqtan, ne shara» sózleri is-hárekettiń orınlanıwındaǵı sebebin ańlatıp kelse, «jorta» sózi is-hárekettiń ne maqsette islengenin yamasa islenbegenin bildiredi.