I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Feyildiń bet-san kategoriyası
Shayır shıǵarmaları tilinde feyildiń bet-san formaları pikirdi tıyanaqlı túrde bayanlawda xızmet atqarǵan. Feyildiń betleniwi birinshi hám ekinshi bettegi betlik affiksleri arqalı bildirilgen, túrkiy tillerinde hám házirgi qaraqalpaq tilinde úshinshi bettiń arnawlı grammatikalıq kórsetkishi joq²⁰². Qurılısı jaǵınan bet-san affiksleri eki toparǵa bólinedi:
A) Tolıq formadaǵı betlik affiksleri.

Bet	Birlik san	Kóplik san
I bet	-man//-men	-mız//-miz
	-pan//-pen	-pız//-piz
	-ban//-ben	-bız//-biz
II bet	-san//-sen	-sız//-siz
III bet	(nollik forma)	-lar//-ler, -lár

Bet-san affiksiniń tolıq formaları tómendegi feyillerge jalǵanadı:

-a//-e, -y affiksli hal feyillerden jasalǵan házirgi hám ótken máhál feyillerine: Tógemen hadal terimdi/246/, Shax ayttı «maǵan tiyeseń» /205/, «Jılatpayman eldi» – dedi /168/, Aqıret penen el jurtıma qaytaman /55/, Baylaymız eki qolıńdı /197/, Bilemiz haslı zatıńdı /197/, Ne qılǵanıma kóneseń /205/, Shahqa júresiz dárriw /206/, Tiygenler tiysin tiymeymen /159/;
-mas//-mes, -más, -bas//-bes affiksli kelbetlik feyildiń bolımsızlıq formalarınan keyin: Bilmásmen súwdi, ziyanı /172/, Men ólmespen sózim júrer bárhama/55/, Tiydirmespen tirimde ózim /168/, Olarǵa bermespen shıdam/201/.
-p//-ıp//-ip affiksli hal feyillerden jasalǵan ótken máhál feyillerine: Xannıń túsine enipseń/197/, óziń bir izlep kelipseń/197/.
-r//-ar//-er affiksli kelbetlik feyil tiykarında payda bolǵan házirgi-keler máhál feyillerine: Chıńǵıs: Yazlarman, qıshlarman, Násib awlardın ushlarman /147/, óz-ózim otırıp párman etermen, Sózimdi oqısam dárman etermen/55/, Sen yıǵlarsań jan balam deb/148/, Uyalarsań Aydos baba/166/, Bildirermiz degen eken/216/, Kótererseń aqırında jamanat /54/, Naǵız palwanǵa megzerseń/43/.
B) Qısqarǵan formadaǵı betlik affiksleri

Bet	Birlik san	Kóplik san
I bet	-m	-q//-k
II bet	-ń	-ńız//-ińiz
		-ńlar//-ńler
III bet	-	-lar//-ler

Bet-san kategoriyasınıń qısqarǵan túri tómendegi feyillerge jalǵanǵan:

A) ótken máhál feyilleriniń -dı//-di, -tı//-ti formalarına: Seni haqǵa tafshurdım deb/148/, Kózim soqır boldım olaq/180/, Bizler shahdan keldik dedi/196/, Esittik seniń dańqıńdı/197/, Jetkerdińiz usı halǵa/223/, Ashlıqtıń azabın kórdiler elim/60/, Astırdılar Ernazar biy/175/, Gúlimdi uslap aldılar/202/.
B) Házirgi-keler máháldegi shárt meyil formalarına: Sayrasam qaǵıp tishimdi/51/, ótken kúnlerge qarasam/178/, ólsem sózim qalar aytıp keteyin/56/, Qısta baydıń malın baqsań/52/, Shaqqan ayaq basıp xızmet etpeseń/53/, Esitseńiz sózdi attan/161/.
Shayırdıń dóretpelerinde bet-san kategoriyasınıń qollanıwında ayırım ózgesheliklerde kórinedi:
A) Bet-san affiksleriniń tolıq formaların qabıllaytuǵın ayırım feyillerge birinshi bette qısqarǵan formalar jalǵanıw jaǵdayları ushırasadı: İynime kiymishám málle /151/, Qúdiret ishini ne bilám/171/, Endi sizlerge ne derim /215/, Otlarǵa kúyip men janam, ótti dúnyadan ómirim/1,85/, Yashlıqta qoymısham ǵulpaq /X,51/, Rasulǵa ummet haqqa qulem /Sh/.
B) Betlik affiksleri birinshi bet birlik sanǵa jalǵanǵanda ayırım jaǵdaylarda feyildiń bolımsızlıq túri túsirilip qollanıladı: «Barman» - dedi Ernazar biy /2,198/, «Barman» - dese til almadı /2,198/, «Qaytpan» - dedi Ernazar biy /2,200/.
V) Házirgi qaraqalpaq tilinde bet-san kategoriyası úshinshi bette nollik formada qollanadı, al shayırdıń dóretpeleri tilinde -dı//-di, -tı//-ti affiksleri jalǵanıw jaǵdayları ushırasadı: Joqtı kózimde zárre nám /151/, Bul dúnya panıydur payanı azdı /138/, Mánzil uzaq yúk aǵırdı/162/.
G) úshinshi bet birlik hám kóplik sanda -lar//-ler affiksi qollanǵan, bul házirgi tilimiz ushın tán emes qubılıs: Azaptan aqtılar kózimnen jasım/35/, Haq bergeyler mádet ilgeri bolıp/56/, Jolda dushpan ordı qazıp jatarlar/53/, Patshaǵa arzı ayttılar/211/, Birazı basın qostılar/211/, Gúlimdi uslap aldılar/202/.
Kóplik sanda: Bul sózimdi tıńlańızlar/43/, Jarmańızlar endi solǵın júrekti/62/, Kórińler aslı zadını/146/, Eshitińlár iltifatını/146/, Xızmet etdilár bárchási/140/.