I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Feyildiń dárejeleri
Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı feyildiń túp, ózlik, ózgelik, sheriklik, belgisiz dárejeleri subekt penen obekt arasındaǵı hár qıylı mánilik qatnaslardı ańlatıp, tiykarınan forma jasawǵa qatnasadı, ayırım jaǵdaylarda sóz jasaw xızmetin atqaradı¹⁸². «Kategoriya zaloga v tyurkskix yazıkax daje v sovremennom ee naibolee razvitom sostoyaniy ne svobodna ot slovoobrazovaniya»¹⁸³.
Berdaqtıń tilindegi dáreje kategoriyası házirgi qaraqalpaq tiline salıstırǵanda ayırım ózgeshelikke iye.
Túp dáreje óziniń arnawlı grammatikalıq kórsetkishlerine iye emes, hárekettiń subektke qatnaslı ekenin bildiredi¹⁸⁴. Feyildiń basqa dárejedegi formaları túp dárejege affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasaladı: Shabankór altunnı aldı /Sh,146/, Háftádá bir dúnyanı kór /Sh,147/, Ekki uǵlı jetim qaldı /Sh,154/, Beshisi hám kóse boldı /Sh,156/, Geji satıp sawda qıldı/Sh,154/, Erman axun otır anaw /72/, Házireti Yusuptiń husni kórkin ber/49/.
ózlik dáreje subekttiń is-háreketiniń ózine baǵdarlanǵanın bildiredi. Feyildiń ózlik dárejesi dawıslı seslerden keyin -n//-l, dawıssız seslerden keyin -ın//-in, -ıl//-il affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı.
A) ózlik dárejeniń -n//-ın//-in, -un//-ún jalǵawı awıspalı feyillerge jalǵanıp keledi: Oylan, Berdimurat zaman tartıldı /62/, Jaw kórinse alǵan eken /Sh,158/, Yurt shul yerde uch bólúndi /Sh,22/, Qaralfaq kóchub búlindi /Sh,166/, Alındı seniń ayıń, Kózime ısıq kórindi/114/, Kórúndi-kórúndi ózimdey ǵárip/60/.
B) ózlik dáreje -l//-ıl//-il, -ul//-úl affiksleri arqalı da jasaladı: óz teńińe qosıl kelin/91/, Ushı oraldı moynıma/160/, Búlgen el qaraqalpaq boldı, Qırılsa da urpaq boldı/133/, Jarılmadı bul tas emes/146/, Ekkisi qoshulǵan ekán/Sh,149/.
Ayırım jaǵdaylarda ózlik dáreje affiksleriniń qosıqtıń buwın sanın, rifmanı saqlaw ushın túsirilip túp dárejedegi feyiller menen ańlatılıw jaǵdayları ushırasadı, bul jaǵdayda formalıq jaqtan awıspalı feyiller awıspasız feyiller menen birdey bolıp keledi¹⁸⁵: Atadan tuwdım ne kórdim /142/, Sárnazdan tuwdı Qıtaybek/142/, Múyten bilán Xıyat tuwǵan /142/, Tuwdım qádirli anadan/179/.
Belgisiz dáreje -l//-ıl//-il, -ul//-úl, -n//-ın//-in, -un// -ún affiksleriniń járdeminde tiykarınan awıspalı feyillerden jasalıp¹⁸⁶ hárekettiń belgisiz subekt tárepinen islengenin yamasa islenetuǵının bildiredi. Belgisizlik dárejedegi feyiller tómendegi mánilerde jumsaladı:
-belgisizlik máni ańlatıp keledi: Yazılǵan shejirede xat qaldı /154/, Kókmar shabıldı, toy boldı /106/, Jayılsın abırayıń seniń /126/, Maydanda qurılǵan eken /150/, Dárbent yıqıldı, yol achtı /172/.
-ózlik-belgisizlik máni ańlatıp keledi:Qaralfaq jawdan qutuldı/166/, Bári altı urıw qaralfaq, ózbekdin ayırılǵan ekán/29/, Báyit xatqa sızılıp tur/163/, Zaman belli buzılıp tur/163/, Jarlı, gedey ezilip tur/163/.
Belgisiz dárejeniń arnawlı kórsetkishi dawıslı sesten keyin -l//-n, dawıssız sesten keyin -ıl//-il, -ul//-úl, -ın// -in, -un//-ún affiksi bolıp tabıladı.
Qashǵariydiń sózliginde de belgisiz dárejeni jasawda bul affikslerdiń qatnasqanın kóremiz: oq atıldı/1,201/, áw bezeldi/2,150/, et tuǵraldı/2,266/, yıǵach butaldı/1,201/, et tuzlandı/2,283/.
Sheriklik dáreje túbir hám tiykar feyillerge dawıslı sesten keyin -sh//-s, dawıssız seslerden keyin -ısh//-ish, -ıs//-is, -ush//-úsh, -us//-ús affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasalıp, bir neshe subekttiń birlesip islegen is-háreketin bildiredi. Shayırdıń dóretpelerinde sheriklik dáreje feyilleri tómendegi mánilerde jumsalǵan:
A) Birgelik-sheriklik mánisin ańlatıp, eki yamasa bir neshe subekttiń jámlesip islegen is-háreketin ańlatadı: Pillerdey alıstı búgin/105/, Jıynalıstı hámme qatın/218/, Bayǵa kóp qızlar talasıp/159/, Yıǵında aytushǵan ekán/Sh,165/,Qoshnazar qaytbay chabıstı/Sh,169/, Sarpayın jabıstı búgin/104/, Ekki mergen hám sózláshdi, Másláhát qılıb oylashdı/146/, Shunda bular xabarlashdı, Aman-esenlik sorashdı/151/.
B) Sheriklik dáreje feyilleri bir neshe subekttiń kóplik mánidegi is-háreketin bildirip keledi¹⁸⁷: Mal bólúshúb enchi aldı/Sh,162/, Yáne jaw bolub chafıshdı/Sh,168/, óz-ara bólisti búgin/Sh,162/, Jup-juptan júristi búgin/105/. Ayırım jaǵdaylarda sheriklik dáreje affiksleriniń túsirilip qollanıw jaǵdayları da ushırasadı: Kene Mańǵıttıń tuwǵanı (tuwısqanı dewdiń ornına) eken /Sh,143/.
ózgelik dáreje feyilleri is-hárekettiń grammatikalıq subekt arqalı emes, al logikalıq subekt arqalı islengenin bildiredi. ózgelik dáreje shayırdıń shıǵarmalarında tómendegi affikslerdiń awıspalı hám awıspasız feyillerge jalǵanıwı arqalı jasaladı:
-dır//-dir, -tır//-tir, -dur//-dúr, -tur//-túr affiksi basqa formalarǵa salıstırǵanda ónimli jumsalǵan: Soldırmaǵıl qızıl yúzin, /95/, Altın qabaqlar attırıp/105/, Endirmegil sarǵısh júzge /108/, Barıp dushpandı óltirdi/168/, Barlıq xalqın jıydırıp/184/, óláńin aytdurǵan ekán/Sh,170/.
-t//-ıt//-it affiksi dawıslı seslerge hám y, k, r, l, q dawıssız seslerine pitken feyillerge jalǵanıp ózgelik dáreje jasaydı: Qızlardı biyjay qozǵaltıp /96/, Bosat prezentti degenin /227/, Dostıńdı hasla muńaytpa /109/, Uqsat ózińdi mártlerge /139/, Ulǵayttı usı talaptı /189/, Láylátul aqsham tolǵattı /146/, órbitpedi urpaǵımdı /180/, Qoyday shuwlattı xalıqtı /203/.
-ǵız//-giz, -qız//-kiz, -ız//-iz affiksi ózgelik dárejeniń -dır//-dir affiksi menen sinonim bolıp dawıssız seske tamamlanǵan awıspalı feyillerge jalǵanadı: Gúlimdi tezden turǵızıp, Qur menen belin buwǵızıp, Beti-qolların juwǵızıp /236/, Dáwlet qonǵız xan basına /231/, Til tiygizip jarlılarǵa /131/, Jatqızǵan tórge hiylelep /199/, Jalǵız ulın kórgizbedi, Bir qasıq suw bergizbedi /227/, Awzıma suwlar tamızdı /260/, Kózimnen jaslar aǵızdı/260/.
ózgelik dárejeniń -qar//-ker, -qız//-kiz affikslerin ilimpazlar rotatsizm hám lambdaizm qubılısı /R-Z/ yaǵnıy qaraqalpaq tiliniń eski bulgar tilleri menen baylanısınıń qaldıqları sıpatında bahalaydı¹⁸⁸: jatqar-jatqız, jetker-jetkiz, ayttır-aytqız.
-qar//-ker, -ǵar//-ger, -qır//-kir, -ǵır//-gir, -ar//-er, -ır//-ir affiksleri tiykarınan bir buwınlı túbir feyillerge jalǵanıp ózgelik dáreje feyillerin jasaydı: Qısqaradı uzın boyıń/250/, Pitkermey eldiń mápin/103/, Alla jetker muradıma/147/, Qaydan júrgen qara basqır/255/, Qızıl qumnan ketip asqır/255/.
-set//-sát affiksi shayırdıń dóretpelerinde ózgelik dáreje feyillerin jasawda qatnasıp, ónimsiz jumsalǵan: Kórsátib kómur, qamısnı/168/, Jol kórsetkil jigitlerge/1,81/.
Shayır dóretpelerinde feyil tiykarına eki dáreje kórsetkishiniń izbe-iz jalǵanıw faktleri de ushırasadı: Qısılısqannan soń hámmesi/96/, Ańlastırıp qara balam/110/, Kelistirip isti qurap/132/.
Feyildiń dáreje kategoriyası tiykarınan forma jasaw menen birge sóz jasawǵa da qatnasadı. Sonlıqtan da ilimpazlar feyildiń dáreje kategoriyasınıń feyilden-feyil, jańa leksikalıq máni jasaytuǵın qásiyetin atap kórsetedi¹⁸⁹. Eski túrkiy jazba esteliklerinde feyildiń túp dáreje: kór/Mch,23/, esid /ktm,2/, biliń /Mog,23/, sheriklik dáreje: qachısh/Ong,1/, yarash /Mog,11/, qabısh /Ton,12/, ózgelik dáreje: yarat/Mog,13/, atlat/Ton,25/, olurt /ktb,26/, qontur /ktb,2/, bintúr /Ton,25/, yukúntúr /ktb,2/, alǵız /ktb,38/, belgisiz dáreje: tiril /Mog,13/, adırıl /Mog,13/, qatıl /mch,7/, ózlik dáreje: sebin, /Mog,2/, bulǵan /Ton,22/, tilin /ktb,22/, arıl /ktm,9/ túrinde ushırasadı. Qashǵariydiń sózliginde túp dáreje: chıqar /3,164/, ashat /1,210/, ishir /1,177/, tut /2,174/, mún/2,229/; ózlik dáreje: bezandı /1,338/, emlandi /1,259/, tirendi /2,146/, tayandı /3,190/, belgisiz dáreje: oǵlan itildi /1,193/, ton yırtıldı /3,106/, qapuǵ yapuldı /3,76/; sheriklik dáreje: ichishdi /1,190/, ishlashdi /1,240/, kirishdi /2,161/, kórishdi /2,107/, bilishdi /2,120/, ekishdi /1,212/, yemlashdi /3,105/ túrinde ushırasadı.