I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Shamalıq sanlıqlar
Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı shamalıq sanlıqlar sanaq, jıynaqlaw, bólshek sanlıqlarǵa -day//-dey,-tay//-tey,-laǵan// -legen affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasalıp, zattıń sanın, muǵdarın, ańlatıp kelgen: Bir qayıq júzlegen saldan jaqsıraq/84/.
Sanaq sanlıqlarǵa -lar//-ler affiksleriniń jalǵanıwı arqalı da shamalıq sanlıqlar jasaladı: Otqa qarıldı mıńsanlar/211/. Eki sanaq sanlıqtıń juplasıp qollanıwınan shamalıq sanlıqlar jasaladı: Yetmish-sáksan yashda ózim/Sh,171/, Alpıs-jetpis jasqa keldim/122/, Yetti-segiz xannı kórdúm/Sh,171/, Yashap tursań Berdimurat qırq-elli/62/, Sózge inant mıńdı-júzdi/74/.
Sanaq sanlıqlar menen «neshe, neshshe, san» sózleriniń dizbeklesiwi arqalı da shamalıq sanlıqlar jasaladı: Bir nesheniń buǵan aqılı jetpedi/55/, Ketti láshkerler neshshe san/229/.
Bólshek sanaqlar
Shayırdıń shıǵarmalarında bólshek sanlıqlar az sanda bolsa da ushırasıp, bólimi shıǵıs, iyelik seplikleri, al alımı tartım affiksin qabıllaw arqalı bildiriledi: -Teńgeni bóldik tórt jerge, Birin alıń Aydos baba/183/, Tórttiń birine diyxan turar. Teń ból, - dedi Aydos baba/163/, Sizdi qıldıq tórttiń biri/161/.
Pútinniń ekiden bir bólegin ańlatıw ushın «yarım», «jartı», «jarım» sózleri, tórtten bir bólegin ańlatıw ushın «sherek» sózleri qollanılǵan: Bir yarım ay birge jatıp/145/, Jarım jolda mayrılǵan bar/121/, Teń jarıman salıq pulǵa/164/, Boldı sonda túnniń jarpı/222/.


Numerativ sózler
Shayırdıń shıǵarmaları tilinde hár qıylı ólshemlerdi bildirip sanlıq penen zattıń atamasınıń arasında qollanılatuǵın esaplıq-numerativ sózler ushırasadı: Toǵız batpan qızıl tarı/37/, On serisi qayda ketti/38/, Bir shappat nan boldı sózimniń bási/55/, úsh qulash góne quyıǵa/97/, Jeti dúrkin jılqı jıydı/131/, Toǵız ushan ǵáziyne aldı/175/, Altmısh jola at shaptırıp/105/, Qasıq dánsiz qaldıq bıyıl/58/, Yeti san at shunnan qaldı/25/.
Eski túrkiy jazba estelikleri hám Qashǵariydiń sózliginde sanlıqlardıń tómendegi túrleri jumsalǵan: bir /Mog,29/, eki /Ton,10/, úch /ktb,4/, tórt /mch,19/, besh /Mog,10/, altı /ktb, 33/, yetti, yeti /Mog,24/, sekiz /mch,13/, toquz /Ton,9/, on /Ton, 19/, yegirmi /ktb,11/, otuz /mch,4/, qırq /ktb,42/, elig /Ton,42/, yetmish /ktb,12/, sekiz on /mch,3/, yúz /mch,3/, bin /Ton,14/, túmen/Ton, 36/, sáksán/410/, toqsan/1,410/, mıń/ 1,372/.
Berdaq dóretpelerinde jumsalǵan sanlıq sózler tiykarınan házirgi qaraqalpaq tilindegi sanlıqlarǵa sáykes keledi. Sonıń menen birge, shayırdıń tilinde házirgi tilimizge salıstırǵanda sanlıqlardıń fonetika-morfologiyalıq ózgeshelikke iye bir qansha sıńarları qollanılǵan.


ALMASÍQ
Berdaq shıǵarmaları tilinde jumsalǵan almasıq sózler túrkiy tilleri hám qaraqalpaq jazba esteliklerindegi kibi san hám seplik kategoriyalarına iye. Shayırdıń dóretpelerinde almasıqtıń tómendegi mánilik túrleri jumsalǵan: betlew, siltew, soraw-qatnas, jámlew, belgilew, belgisizlik, bolımsızlıq almasıǵı.
Betlew almasıǵı. Betlew almasıqları belgili bir betti ańlatıp birlik hám kóplik sanda qollanǵan. Shayırdıń qosıqlarında betlew almasıǵınıń birinshi bet birlik san mánisinde «bende», «sorlı», «dákeń» sózleri jumsalǵan: Anıń parqın aytıp bul sorlı neter?/81/, Sorlı Berdimurat jazar xalıq ushın/78/, Aytpay onı bende neter?/149/, Bendeńe óziń pana bar/119/, Táriyp etti dákeń seni/129/.
Birinshi bet birlik sanda «men», «mán» almasıǵı jumsalǵan: Atım Berdimurat men xaqtıń qulı/82/, Meniń kewlim haqdur bilseń/41/, Kórippediń meni báńgi/41/, Seniń sóziń málim maǵan/43/, Anajan, mańa jawab ber/Sh,147/, Razı bolǵıl anam mendin/148/, Mennen aldıń sen bir teńge/41/, Onda kók júrmel bar, mende qara at/56/.
Ekinshi bet birlik sanda «sen» hám «sán» almasıqları jumsalǵan. Olar seplengende tómendegi túrde ushırasadı: Sen hám mendin ayra tústiń/148/, Qızartpaǵay birew seniń júzińdi/75/, Mendin sańa sebep boldı/148/, Saǵan dárman izler edim/115/, Seni haqqa tafshurdum deb/148/, Men hám ayra túshtim sendin/148/, Tilgenem, sennen narazıman/71/.
Úshinshi bet birlik san «ol» almasıǵı arqalı ańlatılǵan: Ol baylawda turǵan eken/226/, Suwıqta júrerge anıń halı joq/60/, Onıń patshası Altın xan/177/, Xuda berdi ońa dásti/168/, Biyler ońa jaramadı/177/, Oǵan molleke qıynalma /42/, Onı da alıp etkil shúkir/42/, Anı jaqsı dep kim aytar /84/, Bir push dáne bilseń anıy/42/, Onnan Mayqı tuwǵan eken /155/, Andın Aydost, Maybas tuwǵan/155/, Kemis bar ma, begler onda? Anda solar xızmet eter xalıq ushın/77/.
Betlew almasıǵınıń kóplik sanda jumsalıwı. Birinshi bet kóplik sanda «biz», «bizler» almasıǵı jumsalǵan: Bizler shıqqan bul opasız dúnyada/61/, Biziń zamannıń biylerin/50/, Áwel bastan alla bizgá/281/, Toqtan bizlerge buyım joq/53/, Toyǵa shaqırmay bizlerdi/100/, Bizden burın neshe zamanlar boldı/60/. Ayırım orınlarda birlik san birinshi betti ańlatıw ushın «biz» almasıǵı jumsalıp, sıpayılıq, kishi peyillik mánilerin ańlatıp kelgenin kóremiz: Jumsadı bizdi xojayın/1,157/, Haq bizni yarattı insan/162/, Biz júrmiz elge qaytalmay/37/, Áy, qudayım, bizge aqıl dana ber/79/, Biz sorlıǵa jaz keler me?/57/.
Ekinshi bette kóplik sanda «siz», «sizler» almasıǵı jumsalǵan: Siziń pir qaraqum iyshan/102/, Sizlerge adam jiberdi/235/, Sendeylerge emes zaman/89/, Sizdi qıldıq tórttiń biri/164/, Neshe qus sizden qarızım bar/172/. «Siz» almasıǵı ayırım jaǵdaylarda birlik san xızmetinde jumsalıp tıńlawshıǵa degen húrmet, sıylasıqtı ańlatıp kelgenin kóremiz:
Siz mehriban boluń dedi/151/, Sózdi kesip aytsam sizge/158/.
Úshinshi bet kóplik sanda «olar», «alar» almasıqları jumsalǵan: Olar oylar ózleriniń ońarın/76/, Alar xızmet eter bárhá xalıq ushın/78/, Olarǵa endi pana ber/121/, Alarnıń parqın bilgeysiz/93/, Olardı bay dep kim aytar?/86/.
Betlew almasıqları seplengende bir qansha seslik ózgeris júz beredi:
A) İyelik sepliginiń jalǵawı birinshi, ekinshi bet kóplik sanǵa jalǵanǵanda iyelik sepligi jalǵawınıń qurılısındaǵı «n» sesi túsip qaladı: biziń/501/, siziń/102/.
B) úshinshi bet kóplik sanǵa iyelik hám tabıs sepliginiń affiksi jalǵanǵanda «l» sesi túsip qaladı: onıń 95/, onı /111/.
V) Betlew almasıǵınıń birinshi, ekinshi, úshinshi bet birlik sanına barıs sepliginiń jalǵawı jalǵanǵanda: maǵan/43/, saǵan/115/, oǵan/42/ túrine ózgeredi.
G) úshinshi bet birlik sanına orın hám shıǵıs sepliginiń affiksi jalǵanǵanda «l» sonorı «n» sonorına ózgeredi: onda /116/, onnan/95/.
Basqa sóz shaqaplarına ótken betlew almasıqları óziniń belgili bir bet penen baylanısın birotala joytıp jibermeydi: Bárińnen bizdey bir gedey jaqsıraq /84/, Qızdı tuwǵan sol hayaldı, Onıńday buzıq qıyaldı/233/, Kerek bolıp bizlerdey qız/198/, Qudayım etpesin onday/108/.
Orxon-Enisey esteliklerinde betlew almasıqlarınıń tómendegi túrleri jumsalǵan: men /ktm,11/, ben /Ton,1/, biz /Ton,8/, sen /mch,18/, sin /Ton,10/, siz /mch,22/, ol /Ton,10/. Úshinshi bet kóplik sandı ańlatıwshı betlik affiksi jumsalmaǵan¹⁷⁷:
Siltew almasıqları. Shayırdıń qosıqlarında siltew almasıqları bir neshe adam, haywan, zat hám qubılıslardıń ishinen birewin ayırıp siltep kórsetiw ushın jumsalǵan. Siltew almasıqları atlıq sózlerdiń aldında dizbeklesip kelip sanlıq, kelbetlik, ráwish sózlerdi almastırıp qollanılǵan: -Bul, bu almasıǵı sóylew waqıtında bar zat hám qubılıstı ańlatadı: Bul dúnya panıydur, payanı yoqdur/54/, Xuda berdi bu zibannı/172/, Bul aq qustıń ármanı kóp/44/, Bu sırnı anası bildi/78/.
«Bul, bu» almasıǵı substantivleskende kóplik affikslerin qabıllaydı: Qıtay, qońırat - bular búldi/44/, Bular keldi on besh yashqa /147/, Surxanǵa bular hám keldi /168/. «Bu» almasıǵına seplik jalǵawları jalǵanǵanda «n» sesi arttırılıp qollanıladı, ayırım jaǵdaylarda sonor «n» sesiniń tásirinen anlaut pozitsiyadaǵı qos erinlik «b» únli dawıssız sesi «m» sonorına ózgeredi: Usılay ótken bunnan burın /66/, Sorasańız bunı menen/73/, Birinshi munı bilgeysiz /93/, Munda olturmaq ábesti/163/, Jiyen munnan alǵan ekán /142/, Mundın maqluq insan bolmas/149/.
- Mına, mınaw, mında almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıǵa jaqın aralıqtaǵı anıq belgili zat hám qubılıstı bildiriw ushın jumsalǵan: Qosı mında degen dawıs /195/, Kelip tur mınaw súygeniń /36/, Ashılmadı mına mańlay /162/.
- Ana, anaw almasıǵı sóylewshi menen tıńlawshıǵa bir qansha alıs jerdegi biraq olarǵa belgili bolǵan zattı siltep kórsetedi¹⁷⁸: Anaw jatqan Palım laqqı/72/, Anaw kúni aldap meni/40/, Jıljıp kelse anadaydan/47/.
- Ol siltew almasıǵı betlew almasıǵınıń úshinshi bet forması menen uqsas. «Ol» almasıǵı atawısh sózlerdiń aldında atributivlik xızmette qollanǵanda siltew mánisin ańlatadı hám gápte anıqlawısh bolıp keledi: Ol qız on besh yashqa kirdi/144/, Ol sanduqǵa salǵan ekán/145/, Ol tórtisi enshi alıstı/154/, Ol sıyırda búyir bolar/92/. «Ol» almasıǵı substantivlesip belgili bir betti bildirse, onda ol betlew almasıǵı mánisin bildirip keledi hám gáptiń qurılısında baslawısh xızmetin atqaradı: Olar oylar ózleriniń ońarın/76/, Jaman bolsa da ol ómirlik joldasıń/33/.
- Sol, shul almasıǵı sóylewshi menen tıńlawshıǵa burınnan belgili bolǵan, biraq bir qansha alıs jerdegi zat hám qubılıstı ańlatadı: Yurt shul yerde úch bólúndi/168/, Shul sarayda ómir súrdi 144/, Kórer kúniń sol udayı/43/, Soldur pálektiń gárdishi/50/. Sol, shul almasıǵına betlik hám seplik affiksleri jalǵanǵanda onıń qurılısında fonetikalıq ózgerisler júz beredi: Shundın qalfaq bolǵan ekán/14/, Shunnan qıbchaq bolǵan ekán/142/, Barıp shunda jay tutarman/147/, Soǵan megzes xızmet eter xalıq ushın/76/, Sonıń bárin kórdi mınaw kózlerim/82/.
Kóplik affiksi jalǵanǵanda «sol» almasıǵınıń túbirindegi «l» sesi túsip qaladı: Solar xızmet eger bárhá xalıq ushın /76/.
- Oshbu, usı almasıǵı sóylew protsesinde bar bolǵan zat hám qubılıstı ayrıqsha atap kórsetiw ushın jumsalǵan: Qulaq salıń oshbu sózge/148/, Oshbu tilniń bir igási/170/, Aman qoymay usı halǵa/59/, Bolıp usınıńday zamanǵa qayıl/75/.
Siltew almasıqlarınıń dórendi túrleri de qollanılǵan: sonıńday /35/, anadaydan /47/, sonday /54/, shundaǵ /56/, solay /60/, usılay /66/, usılayınsha /73/, bunday /89/, shuńacha /150/, shúytub /167/ .
Orxon-Enisey esteliklerinde bu /Ton,12/, ol /Ton,11/, bunı /ktm,10/, bunta /ktm,11/, ańar /ktm,11/, anı /ktm,13/, anta /Mog,2/ siltew almasıqları, Qashǵariydiń sózliginde bu /3,224/, ol /1,73/, munda /1,396/, anda /1,133/, onu /3,265/, munu /3,256/, munı /1,146/, bunı /1,416/ siltew almasıqları jumsalǵanın kóremiz.
ózlik almasıǵı. ózlik almasıǵınıń tiykarǵı kórsetkishi «óz» sózi bolıp mánisi hám xızmeti jaǵınan qaraqalpaq jazba estelikleri, házirgi qaraqalpaq tili hám dialektlerine sáykes keledi. «óz» almasıǵı atributivlik funktsiyada qollanǵanda, atlıq tárepinen bildirilgen zattıń belgili bir betke tiyisli ekenligin ańlatıp tartımlanǵan atlıq sózlerdi anıqlap keledi, «óz» almasıǵı bul jaǵdayda affikssiz qollanıladı: óz isime boldım quwnaq/180/, óz bildigin etken eken/183/, óz súygenine qosılǵan/188/.
ózlik almasıǵı betlew almasıqları menen dizbeklesip belgili bir bette tartımlanadı. Belgili bir betti ayrıqsha atap kórsetiw, kúsheytiw zárúr bolǵanda betlew almasıqları túsip qaladı: Ozaldan ózi biy boldı/141/, Alındı ózińniń ayıń/42/, Jurt tiymese óziń qarap júrgeyseń/54/, Sózim emes -oldur ózúm/182/.
Seplik hám betlik affiksleri ózlik almasıǵına tartım affikslerinen keyin orın tártibinde jalǵanǵan: óz teńińe qosıl kelin/91/, Jalǵız ózi Ernazar biy/175/, óziniń dedikli antın ishirer/81/, Menmen tutar ózin bilmey nadanlar/75/, Ráhim áylep ózime/74/, Berdimurat sen ózińdi/75/, Jaman adam ózinen kem kórerler/80/, ózińnen páske júz salma/87/, Tap ózińde bolsa bilim/89/, ózime bolar óz kúnim/158/.
ózlik almasıǵı tákirarlanıp qollanǵanda ráwishlik máni ańlatıp keledi: óz-ózim otırıp párman etermen/55/, ótirik sózler aytpaǵan, ózin-ózi uyaltpaǵan /74/, Ne qılarsań óz-ózińe /65/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde ózlik almasıǵı «óz», «kendú» sózleri menen berilgen: ózim saqıntım/ktb,50/, El teber ózi kelti/Kch,21/.Qashǵariydiń sózliginde de «óz», «kendú» ózlik almasıǵı jumsalǵan.
Jámlew almasıqları. Shayırdıń shıǵarmalarında zat hám olardıń belgilerin, qubılıslardı jıynaqlap kórsetiw maqsetinde jámlew almasıqları jumsalǵan. Olar tartım hám seplik affikslerin qabıllaydı:
- bárchá, bárchá, bárshe: Bárcháni yarattı quday/155/, Bárshe jám bolıp otırdı/173/, Bárchániń ata-babası/141/, Xızmet etdilár bárchási/140/.
- bar, bári, barlıq jámlew almasıqları: Bári altı urıw qaralfaq/143/, Bar tapqandı sarp etińler xalıq ushın/77/, Barlıq jerler waqım boldı/51/, Kúsh bermey barlıq adamǵa/229/.
- gúlli, kúlli: úshinshi xızmette gúlli/125/, Mańǵıt diyán kúlli Mańǵıt/143/.
- gileń: Betinde xanı joq gileń iymansız/54/, Xalıqtıń qanın sorǵan gileń biyiyman/141/.
Shayırdıń dóretpelerinde házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın júmlá, tamam almasıqları jumsalıp, mánisi jaǵınan, «bári, barlıq» almasıqları menen sinonim bolıp jumsaladı:
Júmlá: Júmlá arabnıń qábiylási/140/, Júmlá qońıratnıń babası/153/.
Tamam: Tamam yurttı alǵan ekán/161/, Tamam aǵzalarım matam/149/.
Ayırım jaǵdaylarda «atı» sózi jámlew almasıǵı xızmetinde jumsalǵanın kóriwge boladı: Atı bolub qalfaq keńesti/163/, Atı bolub alash tabıstı/169/¹⁷⁹.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde qamuǵ - hámme /ktb,8/, barı-bári /mch,40/, barcha /Mch,38/, jámlew almasıqları ushırasadı. Qashǵariyda «barcha»/1,394/ jámlew almasıǵı jumsalǵan.
Soraw-qatnas almasıqları. Shayırdıń shıǵarmalarında tómendegi soraw-qatnas almasıqları jumsalǵan:
-kim almasıǵı adamlarǵa baylanıslı qollanıp, tartım, kóplik hám seplik affikslerin qabıllaydı: Kim boldı Arzı atalıqtay /150/, Tawsılıp kimniń taqanı/59/, Kimge payda, kimge zıyan /69/, Chıńǵıs aslı kimdin boldı/152/, Kimiń shunday bolǵan ekán/166/, Kimi jıǵıp, kimi jıǵılıp/105/, Kimlerdiń ketip jesiri/96/.
-Ne soraw-qatnas almasıǵı adamnan basqa janlı hám jansız zatlarǵa baylanıslı qollanǵan:
A)Feyil sóz benen dizbeklesip soraw mánisin ańlatadı: Qarun dúnyada ne kórdi?/171/, Xalıqtıń halı ne kesher?/68/.
B)Atlıq sóz benen dizbeklesip qanday, qaysı almasıqlarınıń funktsiyasın atqaradı: Ne hasıllar ótken eken/178/, Ne aw qusdur jibergeniń/43/, Ne sawda bastan keshirdim/69/.
V)Ritorikalıq soraw gáplerde mánini kúsheytip, ayrıqsha belgilep kórsetiw ushın jumsalǵan: Ne yaxshı, yamannı kórdúm/171/, Qudiret ishini ne bilám?/171/.
G)«qıl», «et» kómekshi feyilleri menen qollanıp, soraw mánisin ańlatıp keledi: Náǵıp inam etken dedi/173/, Aytpay onı bende neter/149/, ótirik aytıp netermen/137/, Ne qılıp em zalım seni/40/.
D)Seplik, tartım, kóplik affikslerin qabıllaydı: Nelerdi kórmedi yaranlar basım/35/, Nege shawıp júrmeyseń dep/160/.
Shayırdıń dóretpelerinde «ne» almasıǵınıń tiykarında tómendegi almasıqlar jasalǵan:
-neme: Múyten degen neme-neme, qaqpashları keme-keme¹⁸⁰. (ótesh penen aytısı).
-neshik, nechúk almasıǵı házirgi ádebiy tilde derlik qollanbaydı, háreket hám qubılıstıń júzege shıǵıw sebebi tuwralı sorawdı bildiredi: Neshik boldı bergen antıń/103/, Zaman neshik zaman boldı/114/, Hár nechúk diyni musılman/166/.
-nege: Sonsha nege bad urasań/103/.
-neshe, neche almasıqları belgili bir waqıt, muǵdarǵa baylanıslı sorawdı ańlatadı: Necha yıl kechdi, necha ay/169/, Aylanurlar necha zaman/144/, Neche yıllar ay da boldı/144/.
-neshshe almasıǵı muǵdardı ańlatıw ushın jumsalǵan: Neshshe xannan inám keldi/169/, Ashtan óldi neshshe adam/59/, Malı bolsa neshshe túrli/64/, Neshshe ómir ótken eken/179/.
-qa tiykarında jasalǵan soraw-qatnas almasıqları:
-qay: Qay waq jaqsı, qay waq jaman/140/, Qay birińniń shamań keldi/69/, Qay mańlayshaǵa qoyıldı/42/.
-qaydan: Shól búlbúli bilsin qaydan/48/.
-qalay: Qalay boldı hallarımız/45/.
-qanday: Qanday kesher kúnim meniń/130/.
-qashan: Qashan jıynar adam esti/2,52/, Qara duman qashan keter?/134/.
-qaerde: Oylanıp qaerde júrdiń/148/.
-qayda: Men bolmasam aqsha qayda/190/.
-qansha: Berdimurat waqtıń qansha?/69/.
-qaysı: Qaysı batır bolǵan ekán/157/.
Orxon-Enisey esteliklerinde kim/ktb,9/, ne /Ton,14/, kimke-kimge /ktb,9/, neke-nege /Ton,38/, qanı-qáne /ktb,9/ soraw-qatnas almasıqları jumsalǵan. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde kim/1,325/, ne/3,233/, neche/1,33/, qachan/1,383/, qanı /3,254/ soraw-qatnas almasıqları jumsalǵanın kóremiz.
Belgilew almasıǵı. Belgilew almasıǵı «hár» sózi arqalı ańlatıladı, bul sóz etimologiyalıq jaqtan iran tillerinen awısqan sóz bolıp tabıladı¹⁸¹.
A)Shayırdıń shıǵarmalarında atlıq, kelbetlik, sanlıq sózlerdiń aldında jumsaladı: Hár kóshede jorǵa súrip/105/, Hár kúnde bir atnı soydı/150/, Hár is etse kesdur ishi/143/.
Qospa belgilew almasıǵı «hár» sózine soraw-qatnas almasıqlarınıń dizbeklesiwi arqalı jasaladı: Dushpannıń hár qashan basına jetseń/75/, Hár nechúk diyni musılman/166/, Hár kimgá bir boldı násib/Sh,170/.
Belgisizlik almasıǵı. Belgisizlik almasıǵı sóylewshi menen tıńlawshıǵa ele belgisiz zat hám qubılıslardıń belgisin bildirip keledi. Shayırdıń shıǵarmalarında:
A)«Kim» soraw almasıǵınıń tartım jalǵawlı túri hám -kimsá, kimisi formaları arqalı bildirilgen: Kimi jıǵıp, kimi jıǵılıp/105/, Kimse ǵamǵun, kimse shad bul zamanda/54/. Kimsá kápir, kimse musılman /X,5/, Kimisi shıǵıp aldına /198/.
B)«Bir», «birew» sanlıqları óziniń sanlıq mánisin joǵaltıp, soraw-qatnas almasıqları menen dizbeklesip kelip belgisizlik almasıǵın jasaydı: Ne bir iske qıynalarsań /69/, Ne bir erler ótken eken/179/, Qay birińniń shamań keldi/169/.
V)Belgisizlik almasıǵı «álle», «bazı» sózi arqalı jasaladı: Álle qız ba, álle ul ma? /200/, Álle nelerge qıynaldıń/192/. Hayal demeseń atını, Bazı bir erden zıyat eken /3,287/.
G)«Ne» soraw-qatnasıq almasıǵı atawısh sózlerdiń aldında dizbeklesip kelip belgisizlik almasıǵınıń mánisin bildiredi: Ne yerlerniń suwın ichti, Ne sawdalar basha túshdi /Sh,150/.
Bolımsızlıq almasıǵı. Shayırdıń dóretpelerinde jumsalǵan bolımsızlıq almasıqları da adam, zat hám qubılıstıń aytılajaq is-háreketke qatnasınıń joq ekenligin ańlatıp, qurılısı boyınsha dara hám qospa túrde ushırasadı:
A) Dara bolımsızlıq almasıǵı hesh, hech, dım, hasla, sirá sózleri arqalı ańlatıladı: Hesh hásiret shekpeysiz bul zamanda/54/, Hesh waq harıp-talǵan emes/132/, Hasla sırdı dushpanıńa bildirtpe/77/, Hesh xabar bolmaǵan eken/150/, Soǵan dım kúyip janaman/115/, Bul isi dım jaman boldı/122/, Hasla jalǵan sóylemespen/118/.
B) Bolımsızlıq almasıǵınıń qospa túri “hesh” sózine soraw-qatnas almasıqlarınıń dizbeklesiwi arqalı jasalǵan: Hesh qashanda jumıs etpes ózi ushın/75/, Daǵın hesh kim bilgen emes/133/, Mayrılmay hesh bir tuyaqtan/74/, Haq iske hesh bir oylan ba/37/.
«Hesh» sózi «nárse», «bir», «gáp» sózleri menen dizbeklesip bolımsızlıq almasıǵın jasaydı: Hesh nárseden emes kemis /248/, Hesh bir adam bilgen emes/135/, Maǵan hesh gáp eshegim bar /71/, Patsha hesh bir kele almaydı/217/, Hesh nársege kerekpeken? /137/.
Orxon-Enisey esteliklerinde bolımsızlıq almasıǵı tek «neń» sózi menen ańlatılǵan: neń-hesh nárse /Ton,208ktb,8/.