I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Feyildiń funktsional formaları
Feyildiń funktsional formaları házirgi qaraqalpaq tilindegi sıyaqlı kelbetlik feyil, hal feyil, atawısh feyil túrinde ushırasadı. Feyildiń funktsional formalarında bir tárepten feyilge tán belgiler jámlengen bolsa, ekinshi tárepten morfologiyalıq qásiyetleri hám sintaksislik funktsiyaları boyınsha basqa sóz shaqaplarına – atawısh feyil atlıqqa, kelbetlik feyil kelbetlikke, hal feyil ráwishlerge jaqın bolıp keledi. Biraq ta háreket mánisin bildiredi, bolımsızlıq túri -ma//-me affiksleri menen payda boladı. Feyildiń máhál hám dáreje kategoriyaların saqlaydı.


Kelbetlik feyil
Shayırdıń shıǵarmaları tilinde kelbetlik feyiller tómendegi affikslerdiń járdeminde jasalǵan:
-ǵan//-gen, -gán, -qan//-ken, -kán affiksi arqalı ótken máhál kelbetlik feyilleri jasaladı¹⁹⁰: Qorıqqan ekán jawdı kórúb/169/, Ata jolına tartqanı/36/, ómirim biykar ótken ekán/171/, Saz-sózi eritken jandı/38/, Júdegen bul elatıma/58/, Qayırıladı ushqan quslar/38/, Haq diydarın kórgán ekán/140/, Áwwal kóchkán jawunǵurdı/168/, Shuńqar túlátkán tuǵır bar/161/, Kelgánlárin bilgán ekán/151/.
-ǵan//-gen, -qan//-ken formalı kelbetlik feyiller substantivlesken jaǵdayda tartım, seplik, betlik hám kóplik affikslerin qabıllaydı: Tıńlaǵanlarǵa yosh kelgen/38/, ólgen óldi, ólmegenler, Bul dúnyaǵa kelmegenler /134/, Záhár zaqım boldı iship jegenim /78/, Súygeńine hesh oylanba /36/, Kórgenlerdiń miyri qanǵan/95/, Aytqanımdı tıńla meniń /138/.
Turaqlı sóz dizbeginiń qurılısında jumsalǵanda kúshli emotsional mánige iye bolıp keledi: Jolına túserseń qashan, Tiykarınan teris qaytqan/102/.
Bul forma menshikli atlıqlardıń qurılısında da ushırasadı: Jayılǵan bay bárin qırdı/143/, Kerimbergen góne nusqa/40/.
Shayırdıń dóretpelerinde bul affikstiń túrkiy jazba ádebiy tiline xarakterli bolǵan -an//-en,-yán formaları ushırasadı: Mańǵıt diyán kúlli Mańǵıt, Teke diyán teke yawmut /143/.
-an//-en formalı kelbetlik feyil jasawshı affiks ayırım sózlerdiń qurılısında saqlanıp, házirgi tilimizdiń kóz-qarasınan affikslik mánisin joǵaltqan: Jılan ańlıp jılǵa saydan, Jıljıp kelse anadaydan/47/. Bul mısaldaǵı «jılan» sózi «jıl-jıljı-jıljıǵan» kelbetlik feyilinen payda bolǵan¹⁹¹. Yurttan ozǵan bári chechán/157/, Júyrik sheshenlerdiń tili baylandı/55/. Bul mısaldaǵı «sheshen» sózi de «sheshken» kelbetlik feyilinen payda bolǵan.
-mısh//-mish affiksli ótken máhál kelbetlik feyili zattıń háreket belgisin kórsetedi: Tillá kekilleri marjan tókilmish /53/, Aytsam kózde jasım bárhá egilmish /53/, Qabırtqa say bolıp endi sókilmish /53/, Qudayım bir sonday erdi jaratmısh /1,29/, Biraz aytar: uzaqtan mal kelmishler, Birazları iyesiz mal demishler /1,310/.
-mısh//-mish affiksi házirgi qaraqalpaq tilinde geypara sózlerdiń qurılısında affikslik mánisin joǵaltqan halda ushırasadı: jemis, qılmıs, turmıs, ótmish. Házirgi túrkiy tillerdiń ishinde oǵuz tillerinde, ásirese túrk tilinde bul forma ónimli qollanadı¹⁹².
-ar//-er affiksi házirgi keler máhál kelbetlik feyilin payda etip ónimli jumsalǵan: ólsem sózim qalar aytıp keteyin/56/. Ońar jaǵımdı gózlesem /69/, Suwpılıqtıń jolı qıynar, Oǵan Berdaq qalay shıdar? /130/, Qoldaǵlı der haslı zatın /159/, Halıńdı seniń kórármen/41/.
Shayırdıń dóretpelerinde bul affikstiń házirgi tilimizde qollanılmaytuǵın -ır//-ir, -ur//-úr, -ár//-yár sıńarları ushırasadı: Berdaq suwfı diyár atın/159/, Siziń awıl qayda bolır/114/, Kelgen jeriń qayda bolır/113/, Jan alur jaduw kózleri/146/, Ayta bersem ishim janur, Sózińni kórgende tanur/141/, Chıńǵız yurttan ketár boldı/147/.
-mas//-mes//-más, -bas//-bes, -pas//-pes affiksi kelbetlik feyildiń bolımsızlıq formasın payda etedi: Men ólmespen sózim júrer bárháma/55/, Sózniń parqın bilmes nadan/149/, Zalımlar kórsetpes, hesh waq izińdi/63/, Seniń isiń jaqpas maǵan/41/, Joldas bolma óziń bilmes gúrt bilán/54/.
Kelbetlik feyildiń -ar//-er, -r, -mas//-mes affikslerinen keyin betlik, tartım, seplik affiksleriniń jalǵanıw jaǵdayları jiyi ushırasadı: Dárya óriná yetermán/147/, Halıńdı seniń kórermen/41/, Tamaǵım joq isherime, Kóligim joq kósherime/56/.
-ar//-er, -r affiksinen keyin -lar//-ler affiksi ónimli jalǵanǵan, bul házirgi qaraqalpaq tili ushın tán emes qubılıs: ózi tiymegenge kesek atarlar/53/, Aylanurlar nechá zaman/144/, Birikseń jeterler uzaqqa halım/53/, Qol salarlar jegen seniń nanıńa/81/.
Túrkiy jazba estelikleri tilindegi ótken máhál kelbetlik feyil jasawshı «turǵan» morfeması shayırdıń «Shejire» poemasında ushırasadı: Bir páriy olturǵan ekán/146/.
-jaq, -maqshı//-mekshi, -ǵuwchı, -ıwshı//iwshi, -tuǵın affiksli kelbetlik feyiller házirgi tilimizge salıstırǵanda ónimsiz jumsalǵan: Dúnya ótse serpilejaq duman joq/61/, Boljap aytsam bolajaqtı/113/, Sınbaytuǵın saqıt boldıń/151/, Sulıwlıǵın kórmekshi eken/206/, Ol buzǵuwchı bolǵan ekán/142/.
-wlı//-ıwlı, -ası//-esi affiksli kelbetlik feyiller házirgi máhálge qatnaslılıqtı bildirip ónimsiz jumsalǵan, seplik, betlik, tartım, kóplik affiksleri menen ózgermeydi¹⁹³: Tuwdım qádirli anadan, Shıqtım saqlawlı qanadan/179/, On tórtte otaw iyesi, Bayǵa bolsańız tiyesi/159/, Alasısın artıq aldı, Beresisin bergen emes/133/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde ótken máhál kelbetlik feyilleri: yaratmısh/ktb,8/, qalmısh/ktb,9/, tutmısh/Ton,13/, barduq yirde/ktb,24/, qıshladuqda/Mog,32/, keler máhál feyilleri: kelúr/Mog,25/, yashayur/ktb,42/, gezer/Ton,38/, barır/ktb,10/, ańlar/Ton,34/, bolımsızlıq forması: kelmez/Ton,32/, bilmez/ktb,50/ affiksleri arqalı ańlatılǵan. Qashǵariydiń sózliginde kelbetlik feyiller kóplep ushırasadı: unutǵan/171/, kúlgán er/2,298/, ozaǵan at/1,437/, baran/1,69/, turası/2,71/, kelesi/2,72/, turǵuchi/2,55/, kecher /1,79/, achar /3,252/, barmas/2,68/, kúymás/1,78/, tuǵralmısh et/3,330/.
Hal feyil. Shayırdıń dóretpelerinde hal feyil tómendegi affiksler menen jasalǵan:
-ıp//-ip, -p affiksi ótken máhálge baylanıslı hárekettiń halatın, sının ańlatıp keledi¹⁹⁴: Gúl ashılıp jaynamadım/51/, Joyılıptı jalǵız tonıń/42/, Jaw baǵınıp eki qolın qawsırsa/82/,Qálem uslap sózler jazdım/137/,Qosıp jiberdi teńgeni/166/, Biyler kelip másláhát etti/176/.
Shayırdıń «Shejire» hám «Xorezm» poemalarında házirgi ádebiy tilimizde jumsalmaytuǵın -ıb//-ib//-b, -ub//-úb, -yıb, -man//-men affiksleri qollanılǵan:
-ıb//-ib//-b: Eshitib shejireniń mánisin/140/, Aytıb bayan qılǵan ekán/141/, Asırab saqlaǵan Aqcholfan/143/, Suwdan súyráb alǵan ekán/147/.
-ub//-úb: Rásúlillah, buraq múnúb/140/, Mayqıdan tuǵub ayırılǵan/142/, Qoyub gáwhári shámchıraǵ /144/, Kúyub baǵrıń kábab boldı/148/, Deyúb afǵan qılǵan eken/147/.
-man//-men: Qula dúzde jayıp qulash, ólermenler bolǵan eken /210/, Shadıman bolǵan kúnlerim/144/.
-ıp//-ip, -p affiksli hal feyil tákirarlanıp kelgende dawamlı is-hárekettiń orınlanıw jaǵdayın, sebebin bildirip kelgen: Júre almadıń kúlip-oynap/58/, Juwırıp-jortıp tamaq tappay/132/, Buzıp-jarıp kirer boldı/95/, Oylap-oylap maqsetińe jeterseń /53/.
-a//-e, -y affiksli hal feyiller tiykar feyildegi is-hárekettiń iske asıw halatın jaǵdayın ańlatıp keledi: Júre almadıń kúlip oynap/58/, Atqa minip jele berdim/38/.
Bolımsızlıq túri -ma//-me//-má, -pa//-pe, -ba//-be jalǵawları arqalı jasalıp bolımsızlıq affikslerinen soń bárháma hal feyildiń -y forması menen juwmaqlanadı: Qaramay ata-anaǵa /66/, Teńlik tappay jılay berdim/52/, On tórt uruw ótmáy yatdı/164/, Sharqıldamay sáni bolmas/48/, Qızartpaǵay birew seniń júzińdi/75/, Jón-josaqlardı soramay/88/, Dos tappay hám júrme bosqa/110/, únim shıqpay sam-saz boldım/135/, Haslı haywan áste ketpey/161/, Tıńlanbay aytqan sózleri/179/, Pitkermey eldiń mápini/103/, İs pitpeydi qıynalǵannan /36/, Qoshnazar qaytbay chabıstı /Sh,244/.
Bul affikstiń bolımsızlıq -mayın//-máyin túri shayırdıń dóretpelerinde az sanda ushırasadı: Tárk bolmayın dawam keldi/169/. Bul grammatikalıq formanı A.M.Sherbak eski túrkiy tillerinde ónimli jumsalǵan qural sepliginiń affiksi sıpatında qaraydı¹⁹⁵. A.A.Yuldashev bul formanıń bashqurt tilinde de jumsalatuǵının kórsetedi¹⁹⁶. Akad. H.Hamidov Ájiniyaz shıǵarmalarında bul forma jumsalatuǵının kórsetedi¹⁹⁷: Zaman eglánmáyin chıqtı da ketti, Yılına yetmáyin azar da tozar, Bilmáyin hayrana meńzer.
-a//-e//-y affiksli hal feyil tákirarlanıp kelgende is-hárekettiń tákirarlanıwın, dawamlılıǵın bildirip keledi: Ayta-ayta talar jaǵıń/65/, Sharshasaqta júre-júre, Hámmege tegis pana ber/120/, Jılay-jılay kúni óti/187/, Oqıp shıqtım qayta-qayta/181/.
Hal feyildiń -ǵalı//-geli, -keli, -alı//-eli affiksi burın bolǵan, salıstırmalı ótken máhál túrindegi hárekettiń baslanıw waqtın ańlatıp shayırdıń dóretpelerinde ónimli jumsalǵan, bul forma eski túrkiy jazba esteliklerinde de jumsalǵan¹⁹⁸: Bul dúnya-dúnya bolǵalı, Shayırlar qálem alǵalı, Qaraqalpaq xalıq bolǵalı/132/, Sol jaman tústi kórgeli, Atawda ómir súrgeli/193/, Xalıq ataǵın alǵalı, Haq taǵala jol salǵalı/132/.
-ǵansha//-genshe, -qansha//-kenshe, -ǵuncha affiksi tiykarǵı feyildegi is-hárekettiń dawam etiw shegin, waqtın ańlatıp keledi ya bolmasa eki háreketti salıstırıp kórsetedi¹⁹⁹: ólgenshe raxmet saǵan ógizim/36/,Jiyirma beske kelgenshe /150/,Otız jasıma tolǵansha/150/,Qırıqta kátquda bolǵansha /150/,Shıqqansha bul janım jalǵız/198/, Kelgenshe usı jasıma /121/.
«Shejire» poemasında bul affikstiń házirgi tilimizde jumsalmaytuǵın -ǵuncha variantı ushırasadı: Allax yadın aytmaǵuncha, Aqsham túnáb yatmaǵuncha, Wáliy aldın tutmaǵuncha, Jawǵa hám chabmaǵan ekán/162/.
ótken máhál kelbetlik feyildiń -ǵan//-gen formasına orın sepligi affiksleriniń qosılıwınan -ǵanda//-gende qospa affiksli hal feyil formaları jasalıp gáptiń qurılısında pısıqlawısh xızmetin atqaradı: Berdimurat suwpı bolǵanda, Astapıralla, táwbe qılǵanda, Jetpis úsh jasqa kelgende, Tawsılıp tur wáspim meniń/152/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde hal feyildiń tómendegi affiksleri ushırasadı: alıp /ktm,7/, tezip-qashıp /Mog,41/, kóripen /ktb,4/,tutıpan /ktb,7/, ucha /ktb,16/, kecha-keship /Ton, 25/,basa /Mog,32/, sancha /Kch,19/, ólú /ktb,27/, kórú-kóre /ktb,16/, iti-ete /ktb,1/, qodı-qoya /Ton,27/, uqqalı/Mog,28/, alǵalı /Mog,32/.
Qashǵariyda hal feyildiń tómendegi jalǵawları jumsalǵan: aqa turur /1,103/, kórúb /1,179/, kirúb /3,72/, baruban /2,237/, keliban /2,237/, turǵalı /1,60/, bolǵıncha /1,19/, tikmágincha /2,28/, kórmáginchá/3,431/.