I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Meyil kategoriyası
Berdaq shıǵarmalarında feyildiń meyil kategoriyası feyillerden ańlatılǵan is-hárekettiń obektiv shınlıqqa qatnası yaǵnıy buyrıq, tilek, shárt hám anıq mánili háreketlerdi ańlatıp keledi.
Buyrıq meyil. Feyildiń buyrıq meyildegi túri qanday da bir háreketti orınlawdı buyırıp, iytermelep, orınlawǵa shaqırıq mánilerin ańlatıp keledi.
Buyrıq meyildiń birinshi bet birlik san forması -ayın// -eyin, -yın//-yin affiksleri arqalı bildirilip buyrıq-tilek mánilerin ańlatıp keledi: Berdaq der, sózimdi aytıp keteyin/50/, Sóyleyin bolajaq islerdi bayqap/77/, Qutılayın bul qayǵınıń emin ber/49/, Kóreyin Luqmannıń uzaq ómirin ber/49/, Bereyin qolda barımdı/41/, Ármansız oynayın, súyip qushayın/49/, Jigitler aytayın arzı halımdı/77/, Ullı bolsam toy bereyin/213/, Hásige ketpeyin táwbe eteyin/55/.
-ay//-ey affiksi arqalı birinshi bet buyrıq-tilek meyili jasalǵan: Bolay deseń elge mırza, Ellerińdi qılǵıl ırza /87/, ótken isten xabar berey /X/, Ǵamlı kewlińge ne etey/67/, Alma jegen alpıs biydi, Kórey – dedi Ernazar biy/153/, Biyler anda kele almadı, óley dese óle almadı/2,199/, Árman menen joldan ketey/72/.
Buyrıq meyildiń birinshi bet kóplik san forması -ayıq// -eyik, -yıq//-yik, -alı//-eli affiksleri arqalı bildirilip, sóylewshi menen tıńlawshıǵa ortaq bolǵan is-háreketti ańlatıp keledi: Atların aytıp keteyik/140/, Patshaǵa xabar bereyik /233/, Sezdirmeyik bunı hesh kimge/215/, Aytpayıq hám bunı xanǵa /215/.
-alı//-áli affiksi XV-XVI ásirlerde jazılǵan Orta Aziyalıq túrkiy jazba esteliklerinde jumsalıp, birinshi bet kóplik sandı ańlatqan: Bir sóz bar qılalı izhar /3,159/, Kel Amanbay sorasalı, Ne aw qusdur jibergeniń /43/, Ekewimiz baralı sóziń basına /1,304/.
Buyrıq meyildiń ekinshi bet birlik san formasınıń negizgi túri tiykar feyiller bolıp tabıladı: Ańla bul sózdi xalayıq/149/, Qapa bolma, teńińdi izle/36/,Qosılıp uzaq ómir súr/37/, Xızmet etseń xalıq ushın et/66/, Jamannan qash, uzaqqa ket/66/, Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın/32/, Ǵárip kórseń aqılıńdı ayt/111/.
Shayırdıń qosıqlarında -ǵıl//-gil, -qıl//-kil jalǵawları arqalı ekinshi bet birlik san buyrıq meyili jasalǵan, bul forma házirgi ádebiy tilimizde siyrek jumsaladı²⁰³: Oylan, Berdimurat aytqıl sózińdi/75/, Shayır Berdimurat jáne tapqıl sóz/61/, Sózlerim merwertdúr esitkil hár bir/82/, Xızmet etkil udayına xalıq ushın/75/, Oylanbaǵıl kewlim xabarını jaz /60/, Yıǵlamaǵıl qayǵu-ǵam yáb /148/, Berdimurat qoyǵıl, bolmaǵıl hási /55/, Bárha bergil dostıńa qol /70/, Bay dáwletin bergil biyǵam jasayın /49/.
-ǵır//-gir affiksiniń túbir feyillerge jalǵanıwı arqalı emotsionallıq -ǵarǵaw, keyiw, qayǵırıw, tilew mánilerindegi ekinshi bet buyrıq meyilleri jasaladı: Moynı sınǵır saǵan iymes, Kóp semirip shoshqa bolma/88/, Bul ushıp ólgirde júrmey jetekke/1,127/.
Buyrıq meyildiń ekinshi bet kóplik san formaları tómendegi affiksler arqalı jasalǵan:
-ıń//-iń, -uń//-úń, -ń: Qulaq salıń oshbu sózge /148/, Alıń, alıń, alıń dedi 151/, Siz mehriban boluń dedi /151/, Eshitiń yáne bir sóz bar /153/, Qırq adam boluń jám dedi /149/.
-ńlar//-ńler, -ıńlar//-ińler, -uńlar//-úńler: Qırıq adam talab qılıńlar /149/, Hár yergá soraw salıńlar /149/, Násiyhátimni tutıńlar /164/, Dáryanı ótúb yatıńlar /164/, Kórúńlár xalıqnıń shejiresin /146/, Eshitińler iltifatını /146/, Kórúńlár aslı zatını /146/.
-ńız//-ńiz, -ıńız//-ińiz, -uńız//-ńiz, -ıńızlar//-ińizler: Meni ayıb etmáńiz janlar/172/, Tıńlańız, balam sózimni /114/, Bul sózimdi tıńlańızlar/43/, Jarmańızlar endi solǵın júrekti /62/, ókinbeńiz ótken iske/43/.
Buyrıq meyildiń III bet birlik hám kóplik san túri -sın// -sin, -sun//-sún affiksleri arqalı bildirilip úshinshi betke qaratılǵan buyrıq, másláhát, ǵarǵıs, tilek mánilerin ańlatadı, gáptiń qurılısında bayanlawısh xızmetin atqaradı: Adam balasında bolsın ar-namıs/83/, Bostan ber gúlleri átir ańqısın/49/, Soqpasın qurı kókirek/66/, Haq kechúrsún yazuqını/161/, Qalmasın móhminler jılap/70/, İsińde jigitler qamlıq bolmasın/77/, Bul azaptı menen sońǵa bermesin /79/, Qırqılsın bul qızıl tiliń/159/, Dúnyası qurısın qazan urǵanday /61/. Bul affiks ayırım adam atlarında da ushırasadı: Tursın tuwar qızıl ayaq/158/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde buyrıq-tilek meyildiń tómendegi affiksleri qollanılǵanın kóriwge boladı: ayayın-aytayın /Ton,32/, yazmayın /Mch,44/, qabıshalım-birleseyik /Mch,33/, súlelim-topılayıq /Ton,33/, ay-ayt /Ton,23/, esit /ktm,2, bol /İ,30/, barıń / Ton,31/, biliń /Ton,31/, saqınıń-oylasıń /Mog, 33/, barzun-barsın /Ton,31/, bolchún-bolsın /ktb,11/, bolımsızlıq túri: tolǵatmań /Mog,13/, almazun /Ong,8/ bolmazun /ktb,20/, bilgil /Mch,17/, esidgil /ktm,1/, urǵıl /Ton,34/. Qashǵariydiń sózliginde buyrıq meyildiń kórsetkishleri shayırdıń dóretpelerindegi formalarǵa sáykes keledi: yat/1,73/, bil/1,79/, kelchu/3,225/, atqa ot bergil/1,71/, alǵıl /1,412/, barıń/2,67/, barıńlar/2,50/, qoymańız/2,51/, barsun/2,67/, kelsún/2,67/, kóreyin/3,143/, sekrelim/1,160/.
Shárt meyil. Shárt meyil tiykar feyilge -sa//-se//-sá affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasalıp is-hárekettiń orınlanıwı ushın zárúrli bolǵan shártti ańlatıp keledi, birlik hám kóplik sanda betlenedi:

Birlik san	Kóplik san
1. -sam//-sem	-saq//-sek
2. -san//-seń	-sańız//-seńiz
	-sańlar//-seńler
3. -sa//-se	-sa//-se

Shárt meyildiń -sa//-se forması tómendegi mánilerdi bildiredi:

A) İs-hárekettiń isleniw ya islenbewi ushın qoyılǵan shártti bildiredi: Nama tapsa ırǵaq tappay/47/, Xayır qılsań qılma minnet/157/, Sorasańız bunı mennen/73/, Berseler alla dadımdı/115/, Jaqsı dese Hindistandı/116/, Sol jerde joǵıń bar dese/117/, Fár aqsa aman bolǵanım/147/, Kózimnen aqsa qanlı jas/135/, Kóchsá yolda qırar boldı/167/, Elatıń siltese, ǵayrı elge ketseń/75/.
B) Waqıt mánisin bildiredi: óle ǵoysam oyǵa alıń /64/, Azan menen erte tursam/130/, Qısta baydıń malın baqsam/52/,
V) Sebep mánisin bildiredi: Zárúr bolsa uyat dedi/145/, Pana bermeseń bizlerge/119/, Táriyipińni desám bashdıń/161/, Bolıs bolsań kisi jer eń/127/, Hamalıńnan shıǵıp qalsań/129/, Bay bolsań malıń kóp boldıń ármansız/55/.
G) Salıstırıw mánisin bildiredi: Edige menen Alpamıs, Tirilse men izler edim/116/, Qarıspasa qawsırılmay jaq/52/. .
D) Tilek, ótinish, arzıw-árman mánilerin bildiredi: Dúnyaǵa shıqqan soń baqtıń ashılsa/82/, Kesher bolsa xalqım qátem/149/, Bax ya ájel jetse dedim, Zalım shıraǵı óshse dedim/149/, Sapar etseń aman-esen kelgeyseń/54/.
A) -sa//-se formalı shárt meyilge -da//-de kómekshi sózi qosılıp qarsılaslıq máni bildiredi: Túsirse de zimistandı /116/, Qıysıq bolsa da jolları/132/, Qırılsa da urpaq boldı/133/.
Shayırdıń dóretpelerinde shárt meyilli feyillerge kóplik affiksi jalǵanıw jaǵdayları ushırasadı, bul qubılıs házirgi tilimizde gezlespeydi: Dushpannıń qolınan birew ólseler /1,69/, Berseler alla dadımdı/115/, Esitseler páryadımdı /115/, Áy, yaranlar oylasańlar/142/, Máni berip qarasańlar /142/,Aytıwǵa bel baylasańlar/142/.
Eski túrkiy jazba esteliklerinde shárt meyil jasawda -sar// -ser affiksi qollanǵan: barsar-barsa /ktm,8/ erser-erse /ktm,30/, súlemseler-urıspasa /Ton,20/, todsar-toysa /ktm,8/, al Qashǵariydiń «DLT» miynetinde shárt meyildiń -sa//-se affiksi jumsalǵan: bilsá /1,74/, tese-dese /1,78/, barsa /3,225/, kelse /1,149/.
Tilek meyil. Tilek meyilli feyiller is-hárekettiń orınlanıwına baylanıslı tilek, niyet, ótiniw hám árman etiw mánilerin ańlatıp -ǵay//-gey, -qay//-key jalǵawlarınıń járdeminde jasaladı. Bul affiks úsh bette, birlik hám kóplik sanda betlenedi, endi bolatuǵının is-háreketke tilek mánini sáwlelendirip keledi: Sapar etseń aman-esen kelgeyseń/54/, Jurt tiymese óziń qarap júrgeyseń /54/, Qudayım, bergeyseń uzaq jıl ómir /81/, Alla názer salǵay bizge/1,44/, Kewlimniń ketkeydi jábiriw-japası /61/, Haq nurınan miyrim qanǵay /45/, Qızartpaǵay birew seniń júzińdi/75/.
Tilek meyildiń bul affiksi kópshilik jaǵdaylarda birlik hám kóplik sanǵa ortaq úshinshi betti bildirip keledi: Adamzattıń baǵı bolǵay/46/, Otırǵan bolmaǵay sol úydi sınap 83/, Aqırı bolǵay aqıbeti /65/, Arzı aytqanlar kóp kelgey /183/, İláhiy, saqlaǵay, dushpan zárinen /81/.
Tilek meyil shayırdıń dóretpelerinde tómendegi grammatikalıq formalardıń járdeminde jasalǵan:
A) -a//-e, y formalı hal feyilge «gór» kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı jasalǵan: Jasıra gór Amanbaydı, Xan alar kózi kórgenin /44/;
B) Tilek meyildiń analitikalıq forması shárt meyilli feyil menen «edi», «eken», «de» kómekshi feyildiń dizbeklesiwi arqalı jasaladı: Berilse eken bárhá dushpanǵa jaza /79/, Baq ya ájel jetse dedim, Zalım shıraǵı óshse dedim /149/,
V) -ar//-er//-r affiksli keler máhál kelbetlik feyiline tartımnıń birinshi bet formasındaǵı «edim» kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı jasaladı: Dáwranımdı izler edim/117/;
G) Buyrıq meyildiń úshinshi bet formasınıń sóz dizbeginiń qurılısında keliwinen jasaladı: Bostan ber gúlleri átir ańqısın /49/, Qolımda som temir ottay balqısın /49/.
Eski túrkiy jazba estelikleri hám Qashǵariydiń sózliginde -ayın//-áyin, -alım//-álim affiksleri hám buyrıq hám tilek mánileri xızmetin atqarıp kelgenin kóremiz: súlelim-topılayıq /Ton,33/, sekrelim-sekreyik /1,166/.