Dánekerler
Shayırdıń shıǵarmaları tilinde sóz benen sózdi, gáp penen gápti, gáptiń qurılısındaǵı birgelkili aǵzalardı baylanıstırıw ushın dánekerlerdiń tómendegidey túrleri jumsalǵan:
1. Biriktiriwshi dánekerler.
Biriktiriwshi dánekerler qospa gáptiń qurılısındaǵı jay gáplerdi, gáptiń aǵzaların óz-ara baylanıstırıw ushın qollanılıp olar arasındaǵı mánilik baylanıstıń teń ekenligin bildiredi
-hám dánekeri birkelkili aǵzaları baylanıstıradı: Tilmashı hám diywan keldi/104/, Ashamaylı hám sandawlı, qostamǵalı hám qoldawlı/168/. Biriktiriwshi hám kúsheytiwshi máni ańlatadı: Hám kórgenim, hám bilgenim/128/, Birgá tuwǵan hám inisi/141/, Sen hám mendin ayra túshtiń/Sh,148/, Jetim qaldım hám atadan/63/, Ekki mergen hám sózláshti/Sh,145/. «Hám» dánekeri házirgi tilimizde -da//-de, -ta//-te dánekeri jumsalatuǵın orınlarda qollanıw jaǵdayları jiyi ushırasadı: Xıtaybek hám qoy jıynadı/Sh,142/, Yáne hám bir uǵıl tuǵdı/Sh,146/, Chaljuwıtı yáne hám bar/Sh,153/.
-da//-de dánekeri eki sózdiń arasında kelip hárekettiń izbe-iz iske asıw jiyiligin kúsheytip kórsetedi: Qaraqalpaq búldi de kóchti/Sh, 164/, Tań da attı, jaw da jetti/Sh,164/.
-bilán, menán: Oymawıt bilán Orınbay/Sh,169/, Aydos menán Rustem batır/Sh,165/, Qoshnazar bilán Nurtay bolub /Sh,169/, Xosh hawaz benen sazshıların/38/.
-hám de: Kóz ashıp hám de kórgeniń/36/.
-yáne, jáne: Yáne birisi Seyilxan/Sh,141/, ózbek yáne zayıf aldı/Sh,143/, Jáne meniń xızmetime jarasań/36/.
-yáne hám: Yáne hám bir uǵıl tuǵdı/Sh,146/, Chaljuwıtı yáne hám bar/Sh,157/.
-taǵı: Baraman dep awıl betke, Taǵı qalıp bul miynetke/38/, Ol paqırdıń nársesi joq, Emes taǵı qarını toq/71/.
-ıw//-iw, -uw//-úw: Qayıl bolıp jábiriw-japaǵa/144/, Niyetiń qızıw-kánizler /43/, Haytıw - merekege barmaǵa /95/, Qarasıyraǵıw qalqaman/Sh,156/, Qız kórmádi kúniw-aynı /Sh,144/.
2. Qarsılas dánekerler.
Qarsılas dánekerler birkelkili aǵzalardı hám dizbekli qospa gáptiń qúramındaǵı jay gáplerdi qarama-qarsı mánilik qatnasta baylanıstırıp kelgen: Qarıspasa qawsırılmay jaq, Tilim durısın ayttı biraq/52/, Taqıyıq shejiredur sózim, Qádirim biraq bolǵan emes/134/, Tabıldı bále mıńda bir, Ketkenim joq biraq taslap/182/.
Dostları ilə paylaş: |
