Ish haqi to’g’risidagi turli XIL nazariyalar

ASOSIY ISh HAQI TARKIBI 
Ishlangan vaqt, bajarilgan ishlar miqdori va sifati uchun xodimga 
hisoblanadigan ish haqi 
Ishbay narxlar bo’yicha to’lov; tarif stavkalari; okladlar; mukofotlar Ishning me'yoriy 
sharoitlaridan chetga chiqishlar 
V 
Tungi vaqtda, ish vaqtidan tashqari ishlaganlik munosabati bilan qo’shimcha 
to’lovlar 
Brigadirlik uchun qo’shimcha haq 
Ishchining aybi bo’lmagan holda ishlamaganlik uchun to’lov va hokazolar 
 Asosiy ish haqi tarkibi
8
 
Yuqoridagi 4-rasmda qo’shimcha ish haqining tarkibini ham ko’rish mumkin. 
Mehnatga haq to’lashning asosiy shakllari ishbay va vaqtbay shakllar 
hisoblanadi. 
Ishbay ish haqi ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar) miqdori va uning birligi 
uchun narxlar asosida hisoblanadi. Uning ishbay-mukofot va akkord shakllari 
qo’llaniladi. 
Ishbay-mukofot shakli ishlab chiqarish me'yorlarini bajarganlik va oshirib 
bajarganlik uchun mukofotlar to’lashni nazarda tutadi. 
Mehnatga haq to’lashning akkord shaklida ish haqi uning tugashining 
ko’rsatilgan muddatlarini hisobga olgan holda bajarilgan ishlarning butun hajmiga 
nisbatan hisoblanadi. Jamoa ish haqi brigadaning har bir a'zosi ishlagan vaqt va 
brigada a'zosining razryadiga (tarif stavkasiga) mutanosib ravishda taqsimlanadi. 
8
G’ulomova F.G’. Buxgalteriya hisobini mustaqil o’rganish uchun qo’llanma. -T.: Norma, 2009. - 167 b. 
27 

---

Jamoa ish haqining qismi va aynan brigada ishlab topgan qo’shimcha ish haqi va 
mukofot mehnatda ishtirok etish koeffitsientini hisobga olgan holda taqsimlanishi 
mumkin. 
Mehnatda ishtirok etishning haqiqiy koeffitsientini brigadaning har bir a'zosiga 
brigada kengashi korxona rahbari tomonidan tasdiqlangan bayonnomani 
rasmiylashtirish yo’li bilan belgilaydi. 
Mehnatga haq to’lashning vaqtbay shakli ish haqini xodim tomonidan 
ishlangan vaqt miqdoridan va bir soat ish uchun tarif stavkasidan kelib chiqib hisob- 
kitob qilishni nazarda tutadi. 
Vaqtbay-mukofot to’lovi vaqtbay ish haqining bir turi hisoblanadi. Mehnatga 
haq to’lashning ushbu tizimi sifat va miqdor ko’rsatkichlari uchun mukofot 
hisoblashni nazarda tutadi. U vaqtbay ishlaydigan ishchilar oylik lavozim maoshlari 
belgilangan xizmatchilar ish haqini hisob-kitob qilishda qo’llaniladi. Mukofot 
tasdiqlangan va korxonada amal qilayotgan mukofotlash to’g’risidagi nizom 
bo’yicha, ishlangan vaqt va lavozim maoshi yoki tarif stavkasini hisobga olgan holda 
hisoblanadi. Mukofotlash to’g’risidagi nizom korxonaning o’zi tomonidan ishlab 
chiqarish sharoitlari va xususiyatlariga nisbatan qo’llash orqali ishlab chiqiladi 
hamda korxona rahbari yoki ta'sischilarining umumiy yig’ilishi tomonidan 
tasdiqlanadi. 
Tungi vaqtdagi ish uchun haq to’lash. Soat 22.00 dan to soat 6.00 gacha 
bo’lgan vaqt tungi vaqt deb hisoblanadi
9
. Agar xodim uchun belgilangan kundalik 
ish (smena) muddatining kamida yarmi tungi vaqtga to’g’ri kelsa, tungi ish vaqti 
muddati bir soatga, ish haftasi muddati ham shunga muvofiq ravishda qisqartiriladi. 
Quyidagilarning tungi vaqtda ishlashiga qo’l qo’yilmaydi: 
-homilador ayollar va o’n to’rt yoshga to’lmagan bolasi (o’n olti yoshga 
to’lmagan nogiron bolasi) bor ayollar; 
- 18 yoshga to’lmagan shaxslar;
9
O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 122-moddasi. 
28 

---

- qonun hujjatlariga muvofiq boshqa toifadagi ishchilar. 
Tungi vaqtdagi ish korxonada o’rnatilgan birlamchi hujjatlar bilan 
rasmiylashtiriladi. Tungi vaqtdagi ishning har bir soati uchun kamida bir yarim 
baravar miqdorda haq to’lanadi, ya'ni tungi vaqtdagi ish uchun qo’shimcha to’lov 
miqdori soat stavkasining 50 % dan kam bo’lishi mumkin emas. 
Ishga yollash bo’yicha korxona ma’muriyati va ishchilar o’rtasidagi 
munosabat mehnat shartnomalari yordamida shakllanadi. Mehnat shartnomalari 
avvalo ish haqi stavkasi, normadan ortiqcha bajarilgan ishlar uchun stavka, dam olish 
kunlari va tanaffuslar, pensiya fondlari va sog’liqni saqlashga ajratmalar hamda 
narxlarning o’zgarishini hisobga olib iste’molchilik savati qiymatini tartibga solish 
kabi jihatlarni o’z ichiga oladi. Keyin mehnat sharoiti masalalari qarab chiqiladi. 
Nihoyat, qator tashkiliy masalalar hal qilinadi. Odatda kelishuv bir necha yilga 
(asosan uch yilga) tuziladi. 
Ayrim hollarda davlat ham korxona ma’muriyati va ishchilar o’rtasidagi 
o’zaro munosabatlarga, masalan, ish tashlash masalalariga tegishli munosabatlarga 
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ammo ish tashlash huquqi «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy 
huquqlar haqidagi xalqaro pakt»da mustahkamlangan asosiy ijtimoiy- iqtisodiy 
huquq va erkinliklar jumlasiga kiradi. 
Ko’pchilik mamlakatlarda mehnat munosabatlarining rivojlanishida bosh 
masala ishsizlikni ijtimoiy kafolatlashga, ishlovchilarning mehnat sharoitini 
yaxshilash va ish haqini oshirish imkoniyatlari bilan bog ’liq masalalar hisoblanadi. 
Bu muammolarni hal qilishda asosiy rol kasaba uyushmalariga tegishli bo’ladi. 
Ko’pchilik bozorlarda ishchilar o’zlarining ish kuchini kasaba uyushmalari 
orqali jamoa bo’lib «sotadi». Kasaba uyushmalari nisbatan ko’p sonli ishga 
yollovchilar bilan muzokaralar olib boradi va ularning asosiy iqtisodiy vazifasi ish 
haqini oshirishdan iborat bo’ladi. Kasaba uyushmalari bu maqsadga turli xil yo’llar 
bilan erishishi mumkin.