Ызбек диалектологияси

Fanni o`qitishdan maqsad va vazifalar
1.1.Fanning maqsadi: Mazkur kursning maqsadi va vazifasi o`zbek dialektologiyasi fanining
shakllanish tarixi, asosiy muammolari, tasniflari va metodlari haqida bilim berishdir. Talabalarga
o`zbek tili dialektlari xilma-xil va murakkab ekanligini, oliy o`quv yurtini tugatgan ona tili
o`qituvchisi o`zining ish faoliyatida turli dialekt vakillari bilan uchrashishini, shuning uchun ham
o`qituvchi darslarni o`zbek tilining adabiy normasida olib borishi bilan birga turli shevalarning
asosiy xususiyatlarini yaxshi bilishi, o`quvchilarga adabiy til va sheva o`rtasidagi farqni tushuntira
olishi lozim. Dialektologiyaning maqsad va vazifalari uning ona tili fanini o`qitishdagi ahamiyatini
talabalar ongiga singdirish.
1.2.Fanning vazifalari talabalarga dialektologiyaning o`rganish ob’ektlari, o`zbek
lahjalarining tasnifi, metodlari, dialektologiyaning xalq va til tarixi bilan uzviy aloqada ekanligini,
transkriptsiya haqida ma’lumotlarni o`rgatishdan iborat.
1.3.Talaba bilimiga qo`yiladigan talablar: Kurs qamrab olgan masalalar doirasida talabalar
quyidagilarni bilishlari kerak:1)o`zbek dialektologiyasining tarixi; 2) sheva faktini

---

5
transkriptsiyalash usullari; 3) o`zbek shevalarining tasniflari; 4) shevalarni tadqiq qilish
metodlari;5)o`zbek shevashunosligining asosiy muammolari. Dialektologiyani o`rgangan
talabalar transkriptsiyada o`zlashtirishlari lozim. Undan tashqari turli shevalar, ularning o`zaro
farqlarini ajrata olishlari kerak. Adabiy til va shevaning farqli tomonlarini bilishlari lozim.
Talabalar o`z fikrni har xil usul va shakllarda ifodalash ko`nikmasiga ega bo`lishi lozim.
1.4.Fanni o`rganishda talabalar dialektologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasini , ularning
o`zaro munosabatini o`rganishlari lozim. “O`zbek dialektologiyasi” kursi o`quv rejasidagi
“Tilshunoslikka kirish”, “Umumiy tilshunoslik”,”O`zbek tili tarixi” kurslari bilan aloqador Bu hol
transkriptsiya, dialektologiya nazariyasi, shevalarning tarixiy taraqqiyoti kabi mavzularni
yoritilishida ko`zga tashlanadi. Masalalar ana shu jihatlar hisobga olingan holda bayon qilinadi.
I.Fanning mazmuni
1.1. Ma`ruza mavzulari, mazmuni va vaqt.
№
Mavzu
Ko`riladigan masalalar mazmuni
Vaqt,
soat
1
.
Dialektologiya
fanining
predmeti, maqsadi va
vazifalari
Dialektologiya fani haqida umumiy ma’lumot.
Dialekt, sheva, lahja, shevalarning tarqalish
chegarasi,
transkriptsiya,
spirantizatsiya,
konvergentsiya, reduktsiya, palatalizatsiya.
2
2
.
Lingvistik
geografiya
metodi.
Lingvistik geografiya usuli: izoglassa, izofonema,
izomorfema, regional atlas, zonal atlas, lingvo-
geografiyaning asoschilari, monografik usul,
lingvogeografik usul haqida ma’lumot beriladi.
2
3
.
O`zbek
shevalarining
o`rganilishi. O`zbek tilining
boshqa turkiy tillarga
munosabati.
O`zbek shevalarini lingvo-geografik usulda
o`rganish XX asrning 40- yillarida professor
A.K.Borovkov tomonidan olg`a surilganligi, bu
sohadagi ishlar xususida talabalarga ma’lumot
berish. O`zbek shevalarini kartalashtirish.
2
4
.
Turkiy tillar:O`zbek xalq
shevalarining fonetik
xususiyatlari.
Fonetik hodisalar. Fonetik o`zgarishlar.
Kombinator
o`zgarishlar.
Pozitsion
o`zgarishlar.Assimilyatsiya,
metateza,
dissimilyatsiya, reduktsiya va boshqa fonetik
hodisalar.Turkiy tillar tasnifi: akademik
V.V.Radlov, A.N.Samoylovich,F.E.Korsh va
boshqalar tomonidan qilingan ishlar bilan
talabalarni tanishtirish.
2
5
.
Fonetik
hodisalar.
Singarmonizm.
Fonetik hodisalar bilan talabalarni tanishtirish.
Singarmonizm hodisasi haqida ma’lumot berish.
2
6
.
O`zbek
shevalarining
konsonantizmi. Turkiy tillar
tasnifi
Lahjalarda uchraydigan undoshlar tizimini
izohlash.Lab undoshlari, til oldi undoshlari, til orqa,
chuqur til orqa bo`g`iz undoshlari haqida ma’lumot
berish.
2
7
.
O`zbek shevalarining leksik
xususiyatlari
O`zbek shevalarining leksik xususiyatlari haqida
talabalarga ma’lumot berish.
2
8
.
O`zbek shevalaridagi leksik
qatlamlar:keng va tor qatlam.
Tilimizda uchraydigan leksik qatlamlar haqida
ma’lumot berish. O`zbek shevalaridagi keng va tor
qatlamni talabalarga tushuntirish.
2
9
.
Milliy istiqlol va O`zbek
xalq shevalari ravnaqi
masalasi.O`zbek
shevalarining morfologik
xususiyatlari.
Mustaqillik, milliy istiqlol barcha soha qatori
o`zbek
dialektologiyasiga,
o`zbek
xalq
shevalarining ravnaqiga ta’siri haqida ma’lumot
berish.O`zbek shevalariga xos bo`lgan morfologik
xususiyatlar haqida tushuncha hosil qilish.
2

---

6
1
0
.
Egalik, ko`plik,turlanish va
tuslanish kategoriyasi.
Shevalarda uchraydigan egalik, ko`plik, turlanish
va tuslanish kategoriyalari haqida ma’lumot berish.
Ularning o`ziga xos xususiyatlari haqida
talabalarda tushuncha hosil qilish.
2
1
1
.
O`z va o`zlashgan qatlam.
O`zbek tilining lug`at sostavida uchraydigan o`z va
o`zlashgan qatlam haqida talabalarga ma’lumot
berish. O`zlashgan qatlam nafaqat adabiy tilda
balki lahjada ham anchagina ekanligi, ularning
o`ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berish.
2
1
2
.
Dialektologiya
fanining
ahamiyati.
O`zbek dialektologiyasi fani ona tili o`qituvchisi
uchun zarur ekanligi, ona tili o`qituvchisi o`zbek
adabiy tili me’yorlarini yaxshi bilishi zarur
ekanligi, bu fanning ahamiyati haqida talabalarda
tushuncha hosil qilish.
2
Jami
24