Ызбек диалектологияси

‘
-turg’un orqa qator indifferent ‘ unlisi; ammo i tovushiga teng emas. Shahar
shevalarida va shahar tipidagi shevalarda chuqur til orqa
q, g’, h
tovushlari bilan
yondosh kelganda uchraydi, masalan, Toshkent, Namangan, Marg’ilon va boshqa
shevalarda qьz, qьrq, qьsh, pьsh(t), mьx; Turkiston shevasida bu tovush Toshkent,
Farg’ona shevalaridagi kabi ъ fonemasining kombinator varianti emas, balki alohida
fonema hisoblanadi: qъzlar chъqtъ kabi.
U
- odatdagi orqa qator, lablangan turkiy U unlisi.
U
-
odatdagi oldingi qator, lablangan turkiy
U
unlisi. Bu tovush singormonistik o’zbek
shevalarida hamda qardosh qozoq, qirg’iz va boshqa turkiy tillarda mustaqil fonema
sifatida ishlatiladi. Singarmonizmni yo’qotgan o’zbek shevalarida
U
ga yaqin
kombinator varianti mavjud, solishtiring: qul (q
U
l) va kul (k
U
l) kabi.
O
- odatdagi orqa qator, lablangan turkiy o unlisi masalan, qipchoq. Som, qolыnы,
qoy - adab. orf. so’m, qo’lini, qo’y kabi.
θ
- odatdagi oldingi qator, lablangan turkiy o unlisi masalan, Qipchoq. kθm
U
r,
sθyle, gθr, kθz- adab.orf. ko’mir, so’zla, go’r, ko’z kabi. Singarmonizmni yo’qotgan

---

16
o’zbek shevalarida esa θ ga yaqin kombinator variantlarigina bor, solishtiring:
qo’l, qol, ko’l, kθl kabi.
O’
-lablangan, indifferent tovush. Tilda ъ kabi
[
Oxo
]
ning konvergentsiyasi
(birlashish) natijasida hosil bo’lgan va o o’rtasidagi bu tovush singarmonizmni
yo’qotgan shahar va shahar tipidagi shevalarda normal fonema hisoblanadi.
Nazorat topshiriqlari
1.Dialektologiya qanday fan ekanligini tushunib yetish.
2.Dialektologiya fanining o’rganish ob’ektlari haqida gapiring.
3.Dialektologiya fanining asosiy vazifasi nimadan iborat?
4.Sheva, lahja, dialekt terminlarini izohlang.
6.Transkriptsiya nima?
7.Transkriptsiyaning qanday ahamiyati bor?
8.Transkriptsiya asosida matn tuzing va adabiy til bilan solishtiring.