Korporativ tuzilmalarda moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish masalalari

III bob. Korporativ tuzilmalar faoliyatini moliyaviy nazorat qilish 

mexanizmini takomillashtirish masalalari 

3.1 Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida soliq nazoratini takomillashtirish 

istiqbollari................................................................................................................47
3.2. Korporativ tuzilmalar moliyaviy nazorat tizimi samaradorligini oshirish 
yo’llari.....................................................................................................................55
3-bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………………..62
XULOSA................................……………………………………………………65

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO‘YXATI........................................69 

---

Kirish 

Mavzuning 

dolzarbligi. 
Mamlakatimizda 
faoliyat
yuritayotgan 
korxonalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi va oqilona moliyaviy
siyosatni amalga oshirilishi hamda korxonalarda moliyaviy nazoratni samarali 
tashkil etilganligi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning asosiy omillaridan biri
sanaladi. Albatta, bu jarayonda iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan korxonalarda 
moliyaviy nazoratni samarali tashkil etilishi eng avvalo, korxonalarda yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlash va ularni bartaraf 
etish, belgilangan ustuvor vazifalarni og’ishmay bajarishda muhim dastak sanalsa,
keyingi navbatda esa inqiroz davridan og’ir larzalarsiz chiqib ketishda, korxonada 
joriy va strategik vazifalarni o’z vaqtida bajarilishiga, moliyaviy resurslardan
oqilona foydalanishga, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish xajmini oshirishga 
ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri sanaladi. Ta’kidlash joizki, turli mulkchilik
shaklidagi korxonalar moliyasini tashkil etilishi va nazoratni amalga oshirishning 
o’ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida
korxonalar moliyasini tartibga solish, ularni moliyaviy holatini to’g’ri baholash 
hamda samarali moliyaviy nazoratni tashkil etish, pul mablag’larini yangi
manbalarini izlab topish va ularning holatini muntazam tahlil qilib turish borasida 
bir talay ishlarni amalga oshirishni talab etadi. Amaliyotda moliyaviy nazorat
korxona va muassasalarda uyg’un holda olib borilishi uchun zaruriy shart-
sharoitlarning, jumladan, huquqiy, tashkilish shart-sharoitlarning yaratilmaganligi,
bu sohada qabul qilingan huquqiy va me’yoriy xujjatlardagi kamchiliklarni 
aniqlash, ularni takomillashtirish, qolaversa, rivojlangan davlatlardagi tajribalarni
keng va mukammal o’rganish masalalari ham amalda o’z echimini kutib turgan 
jiddiy muammolardan hisoblanadi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda biz
tanlagan dissertatsiya ishi mavzusi dolzarb masalalardan biri sanaladi.
Ma’lumki, bir tomondan, davlat bilan, ikkinchi tomondan, korxonalar,
tashkilotlar, firmalar, xususiy shaxslar o’rtasida shakllangan o’zaro iqtisodiy 
munosabatlar davlatning moliyaviy tizimini tashkil etadi. Davlat barcha iqtisodiy
formatsiyalarda ham takomillashgan moliyaviy mexanizmlar va samarali 

---

moliyaviy tizimni tuzishga intiladi, va buning natijasiga esa uning iqtisodiy 

farovonligi, shu bilan birga siyosiy barqarorligi ta’minlanadi. Ijtimoiy moliyaviy
resurslarni, ya’ni davlat byudjetini boshqarish jamiyat oldidagi mas’ullik asosida 
kechadi. Uning natijasida esa davlat, shuningdek har qanday darajadagi boshqaruv
unsuri sifatida moliyaviy faoliyatni nazorat qilishga tabiiy ravishda zarurat 
tug’iladi.
Mustaqillikning dastlabki davridayoq bozor munosabatlariga o’tish, davlat 
mulkini xususiylashtirish jarayonlari o’ziga mos bo’lgan moliyaviy tizim va
mexanizmlar, shuningdek, moliyaviy nazoratni shakllantirishni taqozo etdi. 
Mustaqillikning o’tgan davrlarida erishilgan muvaffaqiyatlar to’g’risida mamlakat
Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrni bildirgan edi: “O‘tgan yil yakunlarini 
sarhisob qilar ekanmiz, birinchi navbatda, iqtisodiyotimiz va uning yetakchi
tarmoqlarini rivojlantirish borasida barqaror yuqori o‘sish sur’atlariga 
erishganimizni ta’kidlash joiz.
Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,1 foiz, sanoat ishlab chiqarish hajmi 
8,3 foizga, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi 6,9 foiz, kapital qurilish 10,9 foiz,
chakana savdo aylanmasi hajmi 14,3 foizga oshdi. Ishlab chiqarilgan 
mahsulotlarning qariyb 70 foizini yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan tayyor
tovarlar tashkil etdi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 2014-yilda 9,4 foiz, 
shu jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 8,7 foiz, nooziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarish 10 foizga o‘sdi. Inflatsiya darajasi yil yakunlari 
bo‘yicha 6,1 foizni tashkil etdi. Bu prognoz ko‘rsatkichlariga nisbatan sezilarli
darajada pastdir. O‘tgan yili soliq yuki 20,5 foizdan 20 foizga, daromad solig‘i 
stavkasi esa 9 foizdan 8 foizga kamaytirilgan bo‘lsa-da, davlat byudjeti yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 0,2 foiz profitsit bilan bajarildi
1
.”

Erishilgan natijalarni saqlab turish va yanada rivojlantirish davlatimiz

byudjet siyosatidagi muhim vazifalardan bo’lib, bu byudjet mablag’larining 
manzilli va maqsadli yo’naltirilishining moliyaviy nazoratiga ham bevosita
1
Karimov I.A. 2014-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo‘ljallangan 

iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi

ma’ruzasi // Xalq so’zi. 2015 yil 17 yanvar. 

---

bog’liqdir. Ushbu vazifalarning amalga oshirilishi, moliyaviy nazorat tizimining 

qay darajada shakllanishi bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida moliyaviy nazoratning mohiyati va yangicha talqini shundan iborat 
bo’lishi lozimki, uning yordamida birinchidan, davlat muassasalari tomonidan o’z
moliyaviy faoliyatlarini huquqiy me’yorlarga rioya etilishini kuzatib borishlari; 
ikkinchidan,
amalga

oshirilayotgan

moliyaviy 
xarajatlarning
iqtisodiy 
asoslanganligi va samaradorligini, ushbu xarajatlarning byudjet tashkilotlari oldida
turgan vazifalarga muvofiq kelishini tekshirish orqali ta’minlashdan iborat. 
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda biz tanlagan mavzu dolzarb masalalardan
biri sanaladi.