Korporativ tuzilmalarda moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish masalalari

Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot ishining ilmiy
ahamiyati tadbirkorlik sub’ektlarida moliyaviy nazoratni tashkil etishning
me’yoriy-uslubiy asoslarini takomillashtirish hamda moliyaviy nazorat
mexanizmini takomillashtirish bo’yicha ilmiy takliflar ishlab chiqilganligi bilan 
belgilanadi. Tadqiqot ishida ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan
tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini moliyaviy nazorat qilishda, moliyaviy nazoratni 
yuritish bo’yicha yo’riqnoma va uslubiy qo’llanmalar ishlab chiqishda asos bo’lib
xizmat qilishi bilan belgilanadi.


Dissertatsiya ishining tarkibiy tuzilishi. Dissertatsiya ishining tarkibi
kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 
Shuningdek ishga, jadval va rasmlar keltirilgan.

---

I bob. Tadbirkorlik sub’ektlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini moliyaviy 

nazorat qilishning nazariy va huquqiy asoslari 

1.1 Moliyaviy nazoratning iqtisodiy mohiyati va uning tashkiliy asoslari 
Moliyaviy nazorat doimiy ravishda uzluksiz davom etadigan jarayon 
hisoblanadi. Moliyaviy nazorat bozor munosabatlarini takomillashtirish sharoitida
iqtisodiyotni erkinlashtirish tizimining yetakchi zarur elementi sifatida shakllanib, 
rivojlanib boradi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda mavjud milliy boyligimizni
va yaratilgan moddiy ne’matlarimizni hamda aholining manfaatlarini himoya 
qilishga yo’naltirilgandir. Davlatning moliyani boshqarish borasidagi faoliyati ko’p
qirrali, turli-tuman moliyaviy munosabatlarni tashkil qilishdan iborat bo’lib, ular
moliya nazorati orqali amalga oshiriladi.
«Moliyaviy nazorat - bu maxsus shakl va uslublarni qo’llash orqali xo’jalik 
yurituvchi va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan
masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig’indisidir». 
Moliyaviy nazorat davlatning o’z funktsiyalarini amalga oshirish jarayonida, davlat
nazoratining asosiy turiga aylanadi. Moliyaviy nazorat, ishlab chiqarish, taqsimot 
va iste’mol jarayonlari hamda, pul-moliya-kredit munosabatlar tizimida va
mexanizmida ob’ekt zarur kategoriyalarning elementi bo’lib xizmat qiladi. Boshqa 
tomondan, moliyaviy nazorat keng xalq ommasining iqtisodiyotini boshqarishdagi
sub’ektiv faoliyatining tashkiliy qismi shaklida namoyon bo’ladi. 
Davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini muvafaqqiyatli amalga
oshirilishi, iqtisodiyotning barcha tarmoqlari soha va bo’g’inlarida moliyaviy 
resurslarini shakllantirishni samaradorli, tejamkorli va to’liq hamda maqsadli
yo’naltirilgan holda foydalanish bilan ta’minlanadi. 
Respublika iqtisodiyotining holatini, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarining
rivojlanish qonuniyatlarni aniqlash, nazorat va tahlil qilish, davlatning iqtisodiyot 
tarmoqlarini boshqarish doirasidagi dolzarb faoliyatidir.
Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funktsiyasi bo’lib, uning maqsadi 
moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul
qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga chiqishlar 

---

mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha tegishli choralarni 

o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. Boshqacharoq aytadigan bo’lsak, moliyaviy
nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’ektiv xos bo’lgan nazorat 
xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi
ikki yo’nalishda qaraladi: 
1. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy
intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qat’iy 
tartibga solingan faoliyati;
2. Moliyaviy operatsiyalarning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini 
ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda pul oqimlarini
boshqarishning ajralmas elementi. 
Barcha iqtisodiy sub’ektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning)
moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli 
darajalari, shuningdek maxsu tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga
oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Iqtisodiy jixatdan rivojlagan 
mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sirchan va ikkinchi
tomondan, alohidalashgan (mustaqil bo’lgan) mustaqil bo’lgan sohaga bo’linadi: 
 Davlat moliyaviy nazorati;
 Nodavlat moliyaviy nazorati. 
Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari nazoratni amalga oshirish
metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari 
bo’yicha tubdan farq qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat
xazinasiga resurslar tushirishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv 
harajatlarini minimallashtirish bo’lsa, nodavlat moliyaviy nazoratning bosh
maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat 
foydasiga ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat.
Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga tayanadigan va 
hokimiyat hamda boshqaruv konkret organlari iqtisodiy-huquqiy harakatining
kompleksli va maqsadga yo’naltirilgan tizimidir. Moliyaviy nazoratni tashkil 
etishda mamlakatning Konstitutsiyasi hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Davlat

---

moliyaviy nazorati YaIM taqsimlanishining qiymat proportsiyalarini kuzatishga 

qaratilgan. Bu nazorat davlat moliyaviy resurslarini shakllantirish, ularning to’liq
va o’z vaqtida tushib turishi va ulardan maqsadli foydalanish bilan bog’liq bo’lgan 
pul resurslari harakatining barcha kanallariga tegishli hisoblanadi. Davlat
moliyaviy nazorati va uning vazifalari xususida ushbu bobning uchinchi 
paragrafida yanada batafsil to’xtalab o’tamiz.
Nodavlat moliyaviy nazorati ikkiga bo’linadi: ichki (firma ichidagi, 
korporativ) va tashqi (auditorlik).
Ichki firmaviy moliyaviy nazorat korxona, muassasa, firma, korporatsiyalar 
o’zining iqtisodiy xizmatlari, ya’ni buxgalteriya, moliya bo’limi, moliyaviy
menejment xizmatlari va boshqalar tomonidan o’z korxonasi, filiallari va shu’ba 
tuzilmalarining moliyaviy faoliyati ustidan nazorat amalga oshiriladi. Umuman
olganda, jahon amaliyotida moliyaviy nazoratni tavsiflanishi quyidagi rasm 
ma’lumotlari orqali ko’rishimiz mumkin (1-rasm).