Korporativ tuzilmalarda moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish masalalari
Korporativ tuzilmalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini moliyaviy
Yüklə 304,62 Kb.
|
| 1.2. Korporativ tuzilmalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini moliyaviy
nazorat qilish usullari Tadbirkorlik sub’ektlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat qilish turli usullar yordamida amalga oshirililadi. Bunda biror usulni qo’llash qo’llash bir qancha omillarga bog’liq bo’lib, ularga moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlarning huquqiy ahvoli, nazorat ob’ektlari va maqsadlari, nazorat huquqiy munosabatlarining yuzaga kelish asoslari va boshqalarni kiritish mumkin.Ko’plab iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy nazorat usullarining bir necha ko’rinishlari sanab o’tilgan. Jumladan rus iqtisodchi olimlari Gracheva E.Yu. va Sokolova E.D. ning iqtisodiy asarlarida moliyaviy nazoratning quyidagi asosiy usullari berilgan. - kuzatish; - tekshirish; - tahlil qilish 5 . Bir qator iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy nazoratni amalga oshirishning quyidagi 6 ta asosiy usullari sanab o’tilgan: - tekshiruv; - boshqaruv nazorati; - kuzatish (monitoring); - tadqiq etish; - moliyaviy holat tahlili; - taftish. Bizning fikrimizcha, moliyaviy nazoratning bunday usullarini ajratish, garchi bu munozarasiz bo’lmasa-da, shunga qaramasdan, u mavjud bo’lishga haqli. Ko’pchilik mualliflar moliyaviy nazoratning faqat tekshiruv va taftish kabi usullari mavjud deb, hisoblaydilar. Shuni qayd etish kerakki, moliyaviy nazorat to’g’risidagi qonunchilik ham mana shu yo’lda rivojlanib bormoqda. Amaldagi qonunchilikda tekshiruvlarning belgilangan barcha turlari ta’rifi berilgan: - tekshiruv nazorat organlari tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ularning faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar va boshqa qonunchilik hujjatlarini ijro etishlari ustidan bir marta o’tkaziladigan nazoratdir; 5 Gracheva E.Yu., Sokolova E.D. Finansovoe pravo: Uchebnoe posobie - M.: Noviy yurist, 1998 y .
- qisqa muddatli tekshiruv - nazorat organlari tomonidan bir ish kuni davomida o’tkazilib, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan tekshiruv; - kompleks tekshiruv - bir bir vaqtda ikki yoki bir necha nazorat organlari tomonidan o’tkaziladigan tekshiruv; - rejadan tashqari tekshiruv - nazorat organlari tomonidan qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda yillik (choraklik) rejaga kiritilmagan ravishda o’tkaziladigan tekshiruv (jumladan qisqa muddatli tekshiruv); - qarshi tekshiruv turli xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yoki bir xo’jalik yurituvchi sub’ektning turli bo’linmalarida bo’lib, yagona operatsiya bilan bog’liq bo’lgan hujjatlarni o’zaro solishtirishdan iborat bo’lgan tekshiruvdir. Albatta yuqorida keltirilgan moliyaviy nazoratning barcha usullari o’ziga hos ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy nazoratning taftish usuli o’zining maqsadi va ob’ektlari nuqtai nazaridan, moliya intizomini samarali ta’minlay olishi jihatidan eng muhim nazorat usuli bo’lib hisoblanadi. Qonunchilikda taftishning huquqiy maqomi mustahkamlab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida»gi Qonunga muvofiq taftish xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya va soliq masalalari bo’yicha qonunchilikka rioya etishlari, soliq organlari, davlat statistika organlari va banklarga taqdim etiladigan hisob yuritish va hisobotlari to’g’riligini nazorat etish maqsadida ularning buxgalteriya, moliyaviy va boshqa hujjatlarini tekshirishdan iboratdir. Taftishning asosiy vazifalari tekshiruv ob’ektiga qarab farqlanadi. Moliya organlarining ish-faoliyatini taftish qilish vaqtida quyidagilar tekshiriladi: - byudjetlarni tuzish, ko’rib chiqish va ijro etish tartibiga rioya etilishi; - byudjetda nazarda tutilmagan chora-tadbirlar uchun sarflangan qo’shimcha xarajatlarning qonuniyligi; - moliya organlari iqtisodiy va nazorat ishlarining ahvoli, byudjet muassasalarining moliyaviy-xo’jalik faoliyati to’g’risidagi hisobotlarni tahlil etish bo’yicha ishlar, moliya oranlari tomonidan iqtisodiy va nazorat ishlari rejasining bajarilishi, yuqori moliya organlari topshiriq, vazifalarining o’z vaqtida va sifatli bajarilishi; - moliya organi apparatini saqlash uchun xarajatlar smetasining ijrosi, moliya organida buxgalteriya hisobining ahvoli va hisobot tuzishning to’g’riligi; - moliya organlariga moliya organlari xodimlarining xatti-harakatlari ustidan kelib tushgan shikoyatlar hamda moliya intizomi buzilganligi to’g’risida fuqarolardan tushgan ariza va xatlarni ko’rib chiqishga doir ishlarning ahvoli va boshqalar Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini taftish qilish vaqtida mablag’lar va moddiy boyliklar saqlanishi hamda to’g’ri sarflanishi, buxgalteriya hisobi va hisobotining to’g’riligi, moliya intizomiga rioya etilishi tekshiriladi. Byudjet muassasalari taftish qilinayotgan vaqtda smeta hisob-kitoblarining asoslanganligi, smetalarning ijrosi va mablag’larning maqsadli ishlatilishi, mablag’larning tejamli sarflanishi va saqlanishini ta’minlash, moliya-byudjet intizomiga rioya etilishi va buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish to’g’riligi, byudjetdan tashqari maxsus mablag’larni hosil qilish va ularni to’g’ri xarajat qilish qonuniyligi masalalari va boshqalar tekshiriladi. Moliyaviy nazoratning shakllarini quyidagi mezonlar bo’yicha klassifikatsiya qilish qabul qilingan: amalga oshirilish reglamenti;
nazoratning ob’ektlari. Amalga oshirilish reglamenti bo’yicha moliyaviy nazoratning majburiy va tashabbuskorli (ichki) shakllari mavjud. Yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyati ustidan majburiy (tashqi) nazorat qonun asosida amalga oshiriladi. Bular, masalan, asosan tashqi, mustaqil nazoratchilar tomonidan amalga oshiriladigan soliq tekshiruvlariga, byudjet resurslaridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratga, korxona va tashkilotlarning moliya-buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlarini majburiy auditorlik tasdiqlanishiga va h.k.larga tegishli bo’lishi mumkin. Tashabbuskorli (ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy qonunchilikdan kelib chiqmasa-da, taktik va strategik maqsadlarga erishishda moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi hisoblanadi. O’tkazilish vaqti bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari quyidagilarni o’z ichiga oladi: dastlabki;
navbatdagi (kelgusi, so’nggi). Dastlabki moliyaviy nazorat moliyaviy operatsiyalarning sodir bo’lishidan oldin amalga oshiriladi va moliyaviy xatoliklarning (buzilmalarning) oldini olish yoki ularni ogohlantirishda muhim ahamiyatga ega. Moliyaviy nazoratning bu shakli mablag’larning notejamli va nosamarali sarflanishining oldini olish uchun xarajatlarning moliyaviy jihatdan asoslangan bo’lishini ko’zda tutadi. Makrodarajada bunday nazoratga misol sifatida mamlakat iqtisodiy tarqqiyotining makroiqtisodiy ko’rsatkichlari bashoratlari asosida barcha darajadagi byudjetlarni va nobyudjet fondlarining moliyaviy rejalarini tuzish va tasdiqlash jarayonini ko’rsatish mumkin. Mikrodarajada esa ular moliyaviy rejalar va smetalar, kredit va kassa arizalari, biznes-rejalarning moliyaviy bo’limlari, bashorat balanslarini tuzish, hamkorlikdagi faoliyat to’g’risida shartnoma va h.k.lardan iborat bo’lishi mumkin. Joriy (operativ) moliyaviy nazorat pul bitimlari, moliyaviy operatsiyalar, ssuda va subsidiyalarni berish va h.k.larning sodir bo’lish vaqtida amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning bu shakli mablag’larni olish va ularni sarflash jarayonida vujudga kelishi mumkin bo’lgan qonunbuzarliklardan ogohlantiradi, moliyaviy intizomning mustahkamlanishiga va pul hisob-kitoblarining o’z vaqtida amalga oshirilishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu erda buxgalteriya xizmatlari katta rol o’ynaydi. Navbatdagi (kelgusi, so’nggi) moliyaviy nazorat moliyaviy hisobot va buxgalteriya hujjatlarini tahlil va taftish qilish yo’li bilan amalga oshirilib, uning bu shakli iqtisodiy sub’ektlar moliyaviy faoliyatining natijalarini, taklif etilgan moliyaviy strategiya amalga oshirilganligining samaradorligini, moliyaviy xarajatlarni ularning bashoratlari bilan qiyoslanishini va h.k.larni baholashga mo’ljallangan. Nazoratning sub’ektlari bo’yicha moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari bo’lishi mumkin: hokimiyat qonunchilik organlari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlarining moliyaviy nazorati; ijroiya hokimiyat organlari moliyaviy nazorati;
firmaviy-ichki moliyaviy nazorat;
Nazoratning ob’ektlariga muvofiq ravishda moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari mavjud: byudjet moliyaviy nazorati;
soliqlar bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
kredit operatsiyalari bo’yicha moliyaviy nazorat;
pul massasi ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat va boshqalar. Bozor iqtisodiyotiga o’tish, davlat mulkini xususiylashtirish natijasida moliyaviy mexanizm va moliyaviy tizimni tashkil etish talabini qo’yadi. Natijada ushbu sharoitda moliyaning o’zi kabi moliyaviy nazoratning xam maqsad va vazifalari, shakllari tubdan o’zgardi. Endi u faqatgina jazolovchi organ sifatida emas, balki davlatning o’z vazifalarini bajarish uchun zarur bo’lgan mablag’larning to’liq to’planishi, byudjet mablag’laridan maqsadga muvofiq samarali xarajat qilishni nazorat qilish, maslahat va ko’rsatmalar berish kabi vazifalarni bajarmokda. Iqtisodiyotning markazlashmagan tizimga o’tishi, O’zbekiston Respublikasi mulklarini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish natijasida moliyaviy nazoratning roli yanada oshadi. O’zbekiston Respublikasi rahbariyati tomonidan davlat nazoratini tashkil etish muammosiga qayta qurish jarayonida juda katta e’tibor berilmoqda va quyidagi me’yoriy xuquqiy xujjatlar qabul qilindi: O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 13 yanvar №504-XII “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi O’zbekiston Respublikasi davlat nazorati qo’mitasini tashkil etish to’g’risida”gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabr № 734-XII “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni, mazkur Qonunning yangi tahriri O’zbekiston Respublikasi 2000 yil 26 maydagi 78-II son Qonuniga muvofiq tasdiqlangan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 fevral “O’zbekiston Respublikasida davlat nazorati tizimini takomillashtirishning ayrim choralari to’g’risida”gi Farmoni, 1996 yil 8 avgustdagi “Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat qiluvchi organlarning faoliyatini muvofiqlashtirishni takomillashtirish to’g’risida” kabi hujjatlar qabul qilinib, amaliyotga joriy etildi. Ushbu ishlar yana davom ettirilib, 2000 yildan xozirgi davrgacha O’zbekiston Respublikasi moliyaviy nazoratni amalga oshirish bo’yicha ko’plab qonunchilik aktlari qabul qilindi. (O’zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksi, “Davlat byudjetining g’aznachilik ijrosi to’g’risida”gi Qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 13 dekabrdagi №UP-3161 Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 15 noyabrdagi Qarori va boshqalar). O’zbekiston Respublikasi ham moliyaviy nazorat sohasida jahondagi rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqqan holda, ularda mavjud bo’lgan moliyaviy nazorat tizimiga o’tish borasida muhim bo’lgan ishlar amalga oshirilmokda. Jumladan, har tomonlama xolis bo’lgan, ijroiya hukumatiga emas, balki qonun chiqaruvchi davlat organiga bo’ysunuvchi O’zbekiston Respublikasi hisob palatasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 21 iyundagi PF- 3093 sonli «O’zbekiston Respublikasi hisob palatasini tashkil etish to’g’risida»gi farmoniga asosan tashkil etildi. Moliyaviy nazoratni tashkil etishda uning turlarini to’g’ri belgilash muhim hisoblanadi. Shu jihatdan moliyaviy nazoratni 3 turga bo’lish maqsadga muvofiq hisoblanadi: byudjet-moliyaviy nazorati, moliyaviy - xo’jalik (tadbirkorlik, tijorat) nazorati, mustaqil audit. (1-javdal). Yüklə 304,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|