158
BİRİNCİ KİTAB
iş və ya hərəkətin nə zaman baş verəcəyini bildirir.
Quba ləhcəsində həmin funksiyada “bə” deyil, “ba” önqoşma-
sından istifadə olunur. Bəzən, həmin ləhcədə zaman bildirən bu ön-
qoşma sözə qoşularkən qoşulduğu sözdən sonra həmin funksiyam
daşıyan və fars dilindəki “vəqti, vəqtike” qoşmalarım əvəz edən
“çaq” sonqoşmasını da tələb edir. Məs.: anbar baamaran çaq xuş
namye digə - tez-tez gələndə xoş gəlmir. Bu formaya Mədrəsə ləh
cəsində də təsadüf olunur.
Tat dili ləhcələrində haqqında bəhs olunan önqoşmalar saitlə
bitən sözlərə bitişərək, zaman yaradan söz əmələ gətirib zaman
funksiyası daşıdıqda yanaşdığı sözün ilk saitini sıxışdırıb aradan çı
xarır və beləliklə də, qoşulduğu sözün əvvəlində səsin düşümü pro
sesini əmələ gətirir. Məs.: ləhcələrdə eyni olan amarən - gəlmək,
astaran, ya astərən - almaq və s. məsdərlərə bə, bı önqoşmalan qo-
şulduqda söz “bəmarani” (mən bəmarani ü bartan bü (Q.), mən bı-
marəngi u maraftan bu (M.) - mən gələndə o gedirdi, yaxud, nun
bəstarani xub fikir tin ki, kunü suxtə nəbaşü (Q.), nun bıstaranki çak
dəniş ziri (kuni) suxtə nabuyu (M.) - çörək alanda diqqətli ol ki, altı
yanmış olmasın.
Vo, bə, va - fars dilindəki birgəlik bildirən “ba” (Azərbay
can dilindəki ilə) qoşması funksiyasında: ləvayiş sani mən bə-
tüıaz nəmuram (Q.), lavo soziş mən to vi namrom (Məl.), ləvayiş
kini tünə va raztın namıram (M.) - yalvarsan da mən səninlə (sənin
ardınca M.) getmərəm; vo xinikə öü dəs - rumənə ə şüstən sir nə
əbirənüm (Məl.) - soyuq su ilə əl-üz yumaqdan doymuram və s.
Orta fars dilində avas, avaz kimi oxunan ideoqram pəhləvi
dilində təkrar bildirən “yenə də” mənasını verirdi.1 Orta fars dilinin
bu önqoşması müasir fars dilindən çıxsa da tat dilində qoşma funk
siyasında eynilə və ya kiçik fonetik dəyişikliklə qalır. Lakin tat di
lində bu artıq önqoşma deyil, sonqoşmadır. Bu sonqoşma tat dilində
“avaz”, “əvaz”, “ərəvaz”, “az” (Q., Məl.), “varz” (M.) (orta fars
dilindəki avaz önqoşması ilə müq.et) kimi variantlarda özünün
1 Ромаскевич А.А. Лар и его диалект. Сборн. «Иранские языке» M., Л., 1945,
етр. 59.
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
159
arxaik formasını qoruyub saxlaya bilmişdir. Sonqoşma kimi mütləq
sözə bitişən “avaz”, “əvaz”, “ərəvaz”, “avaz”, “varz”, “əmçə”,
təklikdə bitişdiyi sözlə birlikdə heç bir məna vermir. Maraqlıdır ki,
sözə bitişən bu sonqoşma birləşdiyi sözdən əvvəl “bə”, “ə”
önqoşmalanndan birini tələb edir. Beləliklə də, tat dilində eyni
vaxtda və eyni tərkibdə işlənən sonqoşma və önqoşmanın vahid
zənciri kimi maraqlı bir birləşmə əmələ gəlir. Bu hal tədqiqat
obyekti olan ləhcələrin hamısı üçün xarakterikdir. Məs.: mən bə
Moludaz (ərəvaz, əvaz, avaz) möhkəm dustüm (Q.) - mən
Mövludla möhkəm dostam; mən əvarzetm saxt hambazım (M.) -
mən səninlə bərk dostam; lavo soziş mən ətivaz namram (Məl.),
lavoyiş kini ə əmçətin namıram (M.), lavayiş səni mən bə türaz
namram (Q.) - yalvarsan da mən səninlə getmərəm.
Be, vo, va, berı önqoşm alan - fars dilindəki bərayi (Azərb.
dilinin üçün qoşması) önqoşması funksiyasında Tat dilinin bu
önqoşmalan fars dilində olan “bəraye” önqoşmasmı, tamamilə, əvəz
edərək onun daşıdığı məna funksiyalannı yaradır: mən betü kitab
astaram (Q.), mən tünə bentm kağat astaram (M.), mən türə vati
kitab əstərim (Məl.) - Mən sənin üçün kitab aldım; xuvormən tünə
ben kukmən dəftər avard (M.), xuvarmə be gedəymə dəftər avard
(Q.) - bacım oğlum üçün dəftər gətirdi.
Tədqiq olunan ləhcələrdəki be, vo, va önqoşmalannm heç biri
tat dilinin
Abşeron ləhcəsində
təsadüf olunmamışdır.
Bu
önqoşmaların funksiyasım həmin ləhcədə bere önqoşması ifadə edir
ki, bu da fars dilinin “bəraye” önqoşması ilə yaxın olub, Mədrəsə
ləhcəsindəki “ben” önqoşması ilə, demək olar ki, eyniyyət təşkil edir.
Ə, a, az önqoşmalan farsa dilindəki “əz” (Azərb. dilinin
çıxışlıq halı) önqoşması funksiyasında: xastım a xunə bıbayır
(bıburun) vedeşım dirim saxt variş marən (M.), xastum ə xunə
düram dürüm səxt variş baristən (Q.), xastüm ki, ə xunə dərom
dirum ki, saxt voriş boristan (Məl.) - İstədim evdən bayıra çıxım,
gördüm, bərk yağış yağır; ürə ə ruyi zəhrimar bənxtan (Məl.), ə
ruyü zəhirmar bəruxtən (Q.) - üzündən zəhrimar tökülür.
Fars dilində olan “əz” önqoşmasmdan bəhs edərkən göstər
160
BİRİNCİ KİTAB
mişdik ki, bu önqoşma tat dilindəki şəxs əvəzliklərindən (həm təkdə,
həm də cəmdə) və işarə əvəzliklərindən başqa, daha heç bir nitq his
səsinə qoşulmur. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, fars dilindəki “əz”
önqoşması tədqiq etdiyimiz Mədrəsə ləhcəsində “az” şəklində özü
nü göstərərək fars dilindəki həmin funksiyam ifadə edir. Yuxarıdakı
“üzündən zəhrimar tökülür” cümləsi bu ləhcədə “ura az uruyin zə
hər manxdən” kimi deyilir və beləliklə də, “az” önqoşması mövcud
tat dili ləhcələrindən fərqli olaraq bu ləhcədə başqa nitq hissələrinə
qoşularaq fonetik dəyişikliklə fars dili ilə eyniyyət təşkil edir.
Tat dilinin yuxanda göstərilən ə, a önqoşmalan şəxs əvəzlik
lərinə qoşulduqda Məl. və Q. ləhcələrində, bir qayda olaraq, “əz”,
M. ləhcəsində isə, əsasən, “azu”, bəzən də “az”, “əz” kimi çıxış edir
ki, bunu da aşağıdakı misallardan aydın görmək olar:
Təkdə:
əzmən (Q„ Məl.), azumən, əzmən (M.) - məndən
əztü (Q.), əzti (Məl.), azutun, aztün, əztün (M.) - səndən
əzü (Q., Məl.), azu (M.) - ondan
Cəmdə:
əzmun (Q,), əzmu (Məl.), azmun, azu umun (M.) - bizdən
əzşun (Q.), əzişu (Məl.), azu uaa (M.) - onlardan
Şəxs əvəzliklərinə qoşulan bu önqoşmalar sabit olub başqa şə
kildə, yəni yuxarıdakı “ə”, “a” önqoşmalan formasından çıxış edə
rək, məs.: əmən, amən - məndən və s. şəkildə çıxış etmir. Tat dili
nin yəhudi ləhcəsi istisnadır və şəxs əvəzliklərinə də önqoşma qo
şulduqda da tədqiq olunan ləhcələrdən fərqli olaraq “əz”, “az” və s.
deyil, yalnız “ə” olur.
İn, ü, un - bu, o işarə əvəzliklərinə qoşulduqda isə tat dilində
önqoşmalar şəxs əvəzliklərindən fərqli olaraq, bütün tədqiq obyekti
olan ləhcələrdə yalnız “əz” və “az” şəklində olur: Çimmən əzin kor
öü nəbxordən (Məl.), əzin kar çümmən ou nəbaxərdən (Q.) - bu
işdən gözüm su içmir; çümmən əztün (əztü) ov namıxardən (M.)
mənə əz ü mard hiç xoşmə nomoran (Məl.), mənə azu udami hiç
xoşmən ne imarən (M.), mənə əzüü mərd hiç xüşmən nəbəmarən
(Q.) - mənim o kişidən heç xoşum gəlmir; be kileməniş sən özün
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
161
ulat ustanum (Məl.) - qızım üçün də o paltardan alacağam; əzün
papaq nəbistənüm (Q.) - o papaqdan istəmirəm; moymənə beriyiriş
az u alat mibıxınm (M.) - anam üçün də o paltardan gərək alım.
“Be” önqoşması fars dilindəki bəraye (Azərb. dilindəki
“üçün”) funksiyasında: xuvarmən sə qonfet avardə bu: yeki be mən,
yeki be piyənnən, yekiriş be moymən (M.) - bacım üç konfet gətir
mişdi: biri mənim üçün, biri atam üçün, biri anam üçün., birarnıə
duta kitab xıre: yə kitab be mən, yə kitab be piyərmə (Q.) -
qardaşım iki kitab almışdır: biri mənim üçün, biri atam üçün.
Mədrəsə ləhcəsində həmin funksiyada “be” ön qoşmasından
başqa, bəzən, “beri” önqoşması da işlənir ki, bu da fars dilindəki
“bəraye” önqoşmasına yaxın ekvivalent olub, tamamilə, həmin
funksiyam ifadə edir. Məs.: ru beri kağat - kitab üçün cild; tünə be-
rıtm alat xırram - sənin üçün paltar almışam və s. Başqa tat dili ləh
cələrində ya buna təsadüf edilməmiş, yaxud da istisna hallarda rast
gəlinmişdir.
Müasir fars dilinin “bəraye” önqoşması funksiyasında yuxan
da bəhs olunan “be” önqoşmasmdan başqa həmin funksiyada tat di
lində “rə” önqoşması da işlədilir. Qeyd etməliyik ki, bu vəziyyəti,
yəni “bəraye” önqoşmasını “ra” önqoşmasınm əvəz etdiyini klassik
fars dili materiallarında geniş şəkildə görmək olar. Müasir fars di
lində, yalnız poeziya dilində, nadir hallarda rast gəlinən bu forma
(məs.: mara çe tohfe avordi? - bizim üçün nə hədiyyə gətirmisən?
və s.), tat dili üçün (məs.: Qonaqkənd və Abşeron ləhcələrində) bu
gün də xarakterikdir, məs.: turə tufli avardəm betu - sənin üçün
ayaqqabı gətirmişəm; imurə bemu dusti qiymətinü - bizim üçün
dostluq qiymətlidir, türə pul beçüstü? - Sənin üçün (sənə) pul nə la
zımdır? və s.
Tat dilində bə, be, bı, b, bi, beri önqoşmalannın aşağıdakı
morfoloji mənaları vardır:
1. Fars dilində istiqamət bildirən “be” funksiyasında hərəkət
bildirən fellərdə istiqamət bildirirlər: Mən haaruz bşamoxi brafta-
num (Məl.), mən hər uruz başımaxi mıraftanım (M.) - mən hər gün
Şamaxıya gedirəm; amay, bə məktəb rəftüm (Q) - ana, məktəbə
Dostları ilə paylaş: |