1 6 2
BİRİNCİ KİTAB
getdim; may mən bı jığov raftə (M.), maymə bə iclas rafte (Q.) -
anam iclasa gedib; keçimən bıbüstun deşire (Məl.) - keçim bostana
girib; tor-mori bı beyrə ov dəsuru mənə ə şüştən sir nəimbaranum
(M.) - sübh tezdən soyuq (hərfən: buzlu) su ilə əl-üzümü yumaqdan
doymuram və s.
2. Yer bildirirlər. Fars dilindəki yer bildirən “dər” funksiya
sında: məmən qalxozə bə idareyiri (Məl.) - anam kolxoz ida-
rəsindədir; piyərmən bıkala xuneyu (M.) - atam böyük otaqdadır;
qələm mən bə dərü küşkə qutiyu (Q.) - qələmim kiçik qutunun için
dədir; bə çimbə pul nist - cibimdə pul yoxdur; pəqobimən bçoli
(Məl.) - ayaqqabım çaladadır; paspurtmən bıçamadanü (M.) -
pasportum çamadandadır.
Klassik fars ədəbi dilində istiqamət, tərəf bildirən “be”
önqoşması, yerlik, məkan bildirən “dər” önqoşması funksiyasında
da işlənmişdir. Məs.: didəm bə Bəsre-Bəsrədə gördüm; yaxud şerəş
be divan-e Ənvəri yaftənd-şe'rini Ənvəri divanında tapdılar.1
3. Z am an bildirirlər. İmruzə karürə bə səbəh meli (Q.) - bu
günün işini sabaha qoyma, bı hafti əxov şiney ımbıranum, bı həşti
bıkar ımbıranum (M.) - saat yeddidə yuxudan dururam, səkkizdə
işdə oluram; bi çor cəhət minosi (Məl.) - dörd saata yazarsan və s.
4. Məqsəd bildirirlər: kileti btə'til umrəni urə bedirən miyom
(Məl.), kiletm bıqaniqul amarəngi ura bıdirən miyom (M.) - qızın
tətilə gələndə onu görməyə gələrəm; beərsi küşkə gedəytü miyam
(Q.) - kiçik oğlunun toyuna gələrəm; kala kiletə bı ərüsiyi miyom
(M.) - böyük qızının toyuna gələrəm.
5. Səbəb bildirirlər. Beri hər kar xuntə amıç makın (M.), be
hər kar bihələvati mənkən (Q.), be hər kor xuntirə siyəh məni (Məl.)
- Hər şeydən ötrü qanım qaraltma; be yə kinorə bileti incimiş
birənti nəmərzi (Məl.) - kino biletindən ötrü inciməyinizə dəyməz.
6. Aidiyyət bildirirlər. İn tufli bə paytu nammaşü (Q.),
inporə qabi bı potun nəmdeşü, (nəimbu, M.) - bu ayaqqabı sənin
ayağına olmaz; in tirox beti vəçələ əmboşi (Məl.) - bu çanq sənə
kiçik olar; in dire xaliçeti be kiləməni (Məl.), tünə dirə in xalçə ber
1 Саади. Гклустан. M., 1959, с. 45
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
1 6 3
kileməni (M.) - bu gördüyün xalça qızım üçündür; ousar be xəıli
(Q.) - noxtə eşşəyindir.
7. Ö lçü bildirirlər. İn bağə bə həzar manat xıram (Q.) - bu
bağı min manata satın almışam; in tüfəngə bse ıneşok gəndüm
ustorom (Məl.), in tüfəngə bı sə meşok gəndüm astorom (M.) - bu
tüfəngi üç kisə buğdaya almışam.
8. Başirən (Məl. xunə, M., xumanə) - oxşamaq feli vasitəsi
ilə bir şəxsin başqa şəxsə oxşayışını bildirir: in şəkil bə səlim başi
rən (Q.) - bu şəkil Səlimə oxşayır, in gedə b piyər xiştəıı xunəyi
(Məl.), in kuk bı piyər xiştan xumaneyı (M.) - bu oğlan atasına ox
şayır.
9. Əyib başu, lıamot buyu (başı) - əyb olsun feli ilə gələrək
məzəmmət bildirirlər: əyib başü betü (Q.), hamoıı buyu (başı) ber
(beri) tin (M.), bə ti eyb boşi (Məl.) - ayıb olsun sənə.
10. Əvəzi bildirirlər: bə cikeymən duxtərmə bistən buıay
(Q.) - Mənim əvəzimə qızım gedəcək; Mol çorundan b cömə piyər-
mə sən bırey (Məl.) - naxırı otarmağa mənim yerinə atam gedəcək;
mənə bı cəmən bə ərüsü bararmən mıbrav (M.) - toya mənim əvə
zimə qardaşım gedəcək.
11. Birlikdə bildirirlər. Sarkis bı moy nəmıraftən (M.), Hə-
sənquli və mö xiştən brah nabraftən (Məl.) - Sərkis (Həsəııqulu)
anası ilə yola getmir; Ü vo xər bə uşə raft (Məl.), u bı xər bevişə raft
(M.) - o, eşşəklə meşəyə getdi; Sarkis bı səg bı ovçigeri raft (M.) -
Sarkis itlə ova getdi. Q. ləhcəsində biıgəlik funksiyasında işlədilən
“bə” önqoşması sözə qoşulduqda, qoşulan söz özündən sonra “az”
hissəciyi tələb edir ki, yalnız bundan sonra bu öııqoşma birgəlik
məfhumu kəsb edərək Azərbaycan dilinin “la” qoşması funksiyasını
daşıyır. Məs.: mən bə Aslanaz nə bartanüm - Mən Aslanla get
mirəm, Böyükağa bə zənaz bə ra nabartən - Böyükağa arvadla yola
getmir.
Birlikdə bildirən bı, vo, bə, be önqoşmaları funksiyasında, bə
zən sonqoşma da çıxış edərək həmin vəzifəni yerinə yetirir. Mədrə
sə ləhcəsində təsadüf olunan “əmçe” önqoşması tamamilə bu ləhcə-
dəki “bı” önqoşmasını əvəz edir. Məs.: Sərkis bı moy yola namııəf-
164
BİRİNCİ KİTAB
tən - Sərkis anası ilə yola getmir - cümləsindəki “bı” önqoşmasını
“əmçe” sonqoşması ilə əvəz etsək cümlədəki məna eynilə saxlanılır:
Sərkis moyə əmçe yola namıraftan. Göründüyü kimi, burada sonqoş-
ma qoşulduğu söz ilə özü arasında bir “ə” saitini tələb etmişdir ki,
bununla da söz ilə sonqoşma arasında qırılmaz əlaqə yaranmışdır.
Mədrəsə ləhcəsində “beri” önqoşması sonqoşma kimi də işlə
nir və eyni cümlədə həmin önqoşmanın sonqoşmaya çevrilməsi ilə,
yəni sadəcə olaraq cümlədəki yerini dəyişməsi ilə onun morfoloji
mənası dəyişilmir. Burada kiçik bir fonetik fərq əmələ gəlir ki, o da
budur: önqoşma rolunda çıxış edərkən, bu önqoşma sonqoşmaya
çevrildikdə özündən sonra bir “yi” sonluğu da tələb edərək “beriyi”
olur ki, bu da fars dilindəki “bəraye” formasına çox yaxınlaşır. Sözə
qoşulan sonqoşma özü ilə söz arasında mütləq bir birləşdirici və ya
rabitə yaradıcı “ə”, “a”, “ü” saitlərini tələb edir. Sonqoşma kimi çı
xış etdikdə isə özü ilə qoşulduğu söz arasında heç bir rabitə yaradan
əlamət tələb etmir. Önqoşmanın sonqoşmaya çevrilərək həmin mə
nanı hifz etməsi hadisəsi Mədrəsə ləhcəsindən başqa, Qonaqkənd,
Məlhəm, Abşeron, Lahıc, Daqquşçu-Ərüsküş və s. tat dili ləhcələ
rində də təsadüf olunur. Lakin əsaslı bir fərqi qeyd etmək lazımdır:
fars dilində “bəraye” yalnız önqoşmadır və heç vaxt həmin və ya
başqa funksiyada sonqoşma ola bilmir. Mədrəsə ləhcəsində, məs.,
beri ye istikan ov giristən çak nistı - bir stəkan su üçün ağlamaq
yaxşı deyil - cümləsindəki “beri” önqoşması eynilə həmin məna
funksiyasında sonqoşmaya çevrildikdə, aşağıdakı kimi olur: ye
istikan ovə beriyi giristən çak nist., yaxud başqa bir misal: adamin
beri hər kar naraz,igeri nəimvəngənü - adam hər şeydən ötrü narazı
lıq salmaz - cümləsində “beri” önqoşması sonqoşmaya çevrildikdə,
aşağıdakı kimi olur: adamin hər karə beriyi narazigeri nəimvəngənü,
eyni şəkildə: beri hər kar xuntə amıç makm, hər karə beriyi xuntə
amıc makm - hər şeydən ötrü qanını qaraltma, beri xırran, xırrana
beriyi - almaq üçün, ber xısran-xısrana beriyi - yatmaq üçün və s.
Bir çox İran dillərində, o cümlədən fars dilində təsadüf olun
mayan bu forma tat dilinin bütün ləhcələri üçün də xarakterikdir.
Tat dilində “beri” sonqoşma kimi işləndikdə, bəzən, özündən qabaq,
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
165
yəni qoşulduğu sözdən əvvəl önqoşma da tələb edir. Beləliklə də,
önqoşma ilə sonqoşma vahid vəhdətdə vahid mənanı ifadə edirlər.
Məs.: Be o nəavərdənə beriyi əyələ məkuf (Q.) - su gətirmədiyi
üçün uşağı döymə. Nadir hallarda, hətta “beri” önqoşması özündən
qabaq eyni funksiyalı iki önqoşma da tələb edə bilir: be, bə məktəb
nəraftənə beriyi duxtərə cəzaləndirmiş məsan (Q.) - məktəbə get
mədiyi üçün qızı cəzalandırma və s.
“ Tə” , “ta” önqoşmaları. Bu önqoşmalar hərəkətin, təsirin,
vaxtın son həddini bildirir: şale hüzümə vəküftiim, tə bə kinar ara-
kərə bərdüm (Q.), çurə şəleyrə vaguftum ta baçaya bıkinoreyi bəı-
dım (M.) - odun şələsini götürüb çayın qırağına qədər apardım; tə
bsər kişmə ü voruzmə çapıst (Məl.) - bulağa qədər ardımca qaçdı;
kaşkən ya dünə təsir birinmə xordan bürüm (Məl.), kişkə ta ba sir
birənmən xardə birə binm - kaş bir dəfə doyunca yeyəydim; a rukə-
rə bəgriştəni şalvormə tə bqeyişkəh tar bi (Məl.), çaya kiraştənkiııə
balağamən taba kiştmən (kiştimə) daxsi (M.) - çaydan keçəndə şal
varım belimə qədər islandı; ə tərsi tə be dih viruxdum (Məl.), ə tərs
ta ba di doustım (M.) - qorxudan kəndə qədər qaçdım.
Başqa, bəşqə, boşqa, üzgə önqoşmaları. Tat dilində bu ön
qoşmalar Azərbaycan dilindəki “başqa” və “özgə” önqoşmalannın
ya eyni, ya da fonetik dəyişikliyə uğramış şəkli olub, eyni mənanı
ifadə edirlər: həç dan əztü başqa bin dünya mərd nist (Q.) - elə bil
ki, bu dünyada səndərl başqa kişi yoxdur; əztüıı (azutüıı) başqa hiç
kəs nadarım (M.), əz tü boşqa hiç kəsmən nisti (Məl.) - səndən
başqa kimsəm yoxdur; əzin üzgə kaf nəbastani (Q.) - bundan özgə
söz bilmirsən. Qonaqkənd ləhcəsində Mədrəsə və Məlhəm
ləhcələrindən fərqli olaraq, bəzən bu önqoşamlanıı ikisi də yanaşı
işlənir. Məs.: əzin nəqül bəşqə üzgə nəğül nəbastani? - bu nağıldan
başqa nağıl bilmirsən? Başqa İran dillərində təsadüf olunmayan bu
forma tat dilində Azərbaycan dilinin təsirindən başqa bir şey
deyildir.
Bə'də, pəs, pəstə sonqoşmaları. Tat dilində zaman bildirən
bu sonqoşmaların biri ərəb dilindəki bə'd, o biri isə İran dillərinə
məxsus pəs (“sonra”, bəzən də pəstə — bir qədər sonra, daha sonra)
Dostları ilə paylaş: |